Luận án Nghiên cứu hành vi lựa chọn sử dụng phương tiện vận tải hành khách công cộng trong đô thị ở Thành phố Hà Nội

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIAO THÔNG VẬN TẢI ------------------------------ VŨ THỊ HƯỜNG Tên đề tài : NGHIÊN CỨU HÀNH VI LỰA CHỌN SỬ DỤNG PHƯƠNG TIỆN VẬN TẢI HÀNH KHÁCH CÔNG CỘNG TRONG ĐÔ THỊ Ở THÀNH PHỐ HÀ NỘI LUẬN ÁN TIẾN SĨ Hà Nội - 2023 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIAO THÔNG VẬN TẢI ------------------------------ VŨ THỊ HƯỜNG Tên đề tài : NGHIÊN CỨU HÀNH VI LỰA CHỌN SỬ DỤNG PHƯƠNG TIỆN VẬN TẢI HÀNH KHÁCH CÔNG CỘNG TRONG ĐÔ THỊ Ở THÀNH PHỐ HÀ NỘI NGÀNH: Tổ chức và quản lý vận tải MÃ SỐ: 9.84.01.03 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC 1. PGS.TS. Nguyễn Thanh Chương 2. PGS.TS. Vũ Trọng Tích Hà Nội - 2023 i LỜI CAM ĐOAN Nghiên cứu sinh xin cam đoan bản luận án này là công trình nghiên cứu độc lập của cá nhân Nghiên cứu sinh, dưới sự hướng dẫn khoa học của PGS.TS Nguyễn Thanh Chương, PGS.TS Vũ Trọng Tích - Trường Đại học Giao thông Vận tải. Các kết quả và số liệu trong luận án là trung thực và chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Hà Nội, ngày .. tháng . năm 2023 Nghiên cứu sinh VŨ THỊ HƯỜNG ii LỜI CẢM ƠN Sau quá trình học tập và nghiên cứu tại Trường Đại học Giao thông Vận tải, được sự chỉ dẫn nhiệt tình của các Thầy hướng dẫn, sự ủng hộ của Nhà trường, sự giúp đỡ của thầy cô, đồng nghiệp, bạn bè, người thân, nghiên cứu sinh đã hoàn thành luận án Tiến sĩ ngành Tổ chức và quản lý vận tải với đề tài “Nghiên cứu hành vi lựa chọn sử dụng phương tiện vận tải hành khách công cộng trong đô thị ở Thành phố Hà Nội”. Để hoàn thành luận án này, nghiên cứu sinh xin được gửi lời tri ân sâu sắc nhất đến hai Thầy hướng dẫn là PGS.TS. Nguyễn Thanh Chương và PGS.TS. Vũ Trọng Tích đã tận tình chỉ bảo, định hướng và truyền động lực để nghiên cứu sinh hoàn thành luận án. Đồng thời, nghiên cứu sinh xin gửi lời cảm ơn tới các Nhà khoa học, Nhà quản lý và các Chuyên gia trong lĩnh vực Tổ chức và Quản lý vận tải đã cung cấp những tài liệu quý báu, nhiệt tình hỗ trợ và tư vấn cho nghiên cứu sinh trong suốt quá trình nghiên cứu. Nghiên cứu sinh xin gửi lời cảm ơn các Thầy Cô bộ môn Vận tải Đường bộ & Thành phố, bộ môn Kinh tế Vận tải & Du lịch - Trường Đại học Giao thông Vận tải đã tạo điều kiện thuận lợi cho nghiên cứu sinh trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. Nghiên cứu sinh cũng xin gửi lời cảm ơn đến Ban Giám hiệu, Khoa Vận tải Kinh tế tế, Phòng Đào tạo sau đại học đã tạo điều kiện thuận lợi và giúp đỡ nghiên cứu sinh trong quá trình nghiên cứu và hoàn thiện luận án. Cuối cùng, nghiên cứu sinh xin cảm ơn gia đình và những người thân đã luôn chia sẻ, đồng hành, động viên ủng hộ nghiên cứu sinh cả về vật chất và tinh thần trong suốt chặng đường nghiên cứu của mình. Trân trọng cảm ơn! Nghiên cứu sinh VŨ THỊ HƯỜNG iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ............................................................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN .................................................................................................................................................... ii MỤC LỤC ......................................................................................................................................................... iii DANH MỤC HÌNH VẼ ................................................................................................................................. vii MỞ ĐẦU ............................................................................................................................................................. 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ................................................................................................................. 1 2. Mục đích nghiên cứu ..................................................................................................................... 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................................................................... 3 4. Phương pháp nghiên cứu.............................................................................................................................. 4 5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án ................................................................................. 5 6. Kết cấu luận án. .............................................................................................................................................. 5 CHƯƠNG I – TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ............................................................................ 6 1.1 Tổng quan các công trình nghiên cứu đã công bố ở nước ngoài ........................................... 6 1.1.1 Các nghiên cứu về hành vi lựa chọn sử dụng xe buýt và phương tiện công cộng .............. 6 1.1.2 Các nghiên cứu về hành vi sở hữu và sử dụng xe máy, ô tô con và phương tiện cá nhân . 7 1.1.3 Các nghiên cứu về hành vi lựa chọn phương tiện phi cơ giới (đi bộ và xe đạp) ................ 8 1.1.4 Các nghiên cứu tác động của chính sách tới hành vi lựa chọn phương tiện vận tải hành khách trong đô thị ....................................................................................................................... 8 1.2 Tổng quan các công trình nghiên cứu ở trong nước ............................................................... 9 1.2.1 Nghiên cứu hành vi tham gia giao thông và phản ứng của người dân Hà Nội với các dự thảo về chính sách giao thông .................................................................................................... 9 1.2.2 Nghiên cứu hành vi lựa chọn phương tiện giao thông của người dân đô thị Việt Nam – Nghiên cứu điển hình Thành phố Hồ Chí Minh và Cần Thơ ................................................... 10 1.2.3 Các công trình nghiên cứu khác trong nước có liên quan ................................................ 11 1.3 Khoảng trống trong nghiên cứu và đề xuất hướng nghiên cứu của đề tài ......................... 11 1.3.1 Đánh giá chung ............................................................................................................... 11 1.3.2 Khoảng trống trong nghiên cứu ....................................................................................... 12 1.3.3 Hướng nghiên cứu của đề tài ........................................................................................... 13 1.4 Khung nghiên cứu tổng thể ...................................................................................................... 14 - CHƯƠNG II - ................................................................................................................................................ 16 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ HÀNH VI LỰA CHỌN SỬ DỤNG PHƯƠNG TIỆN VẬN TẢI HÀNH KHÁCH TRONG ĐÔ THỊ VÀ MÔ HÌNH NGHIÊN CỨU ................................................................... 16 2.1. Nhu cầu đi lại và hệ thống phương tiện vận tải hành khách trong đô thị ........................ 16 iv 2.1.1 Đô thị, quá trình đô thị hoá và phân loại đô thị. ............................................................... 16 2.1.2 Nhu cầu đi lại trong đô thị ............................................................................................... 17 2.1.3 Tổng quan về hệ thống phương tiện vận tải hành khách trong đô thị .............................. 20 2.2 Hành vi lựa chọn sử dụng phương tiện vận tải .................................................................... 23 2.2.1 Khái niệm và phân loại hành vi lựa chọn sử dụng phương tiện vận tải............................ 23 2.2.2 Hành vi lựa chọn sử dụng phương tiện vận tải trên quan điểm tâm lý học ...................... 27 2.2.3 Hành vi lựa chọn sử dụng phương tiện vận tải trên quan điểm kinh tế ............................ 29 2.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến quyết định lựa chọn sử dụng phương tiện vận tải hành khách trong đô thị 31 2.3.2 Nhóm các yếu tố chủ quan .............................................................................................. 32 2.3.2 Nhóm các yếu tố khách quan........................................................................................... 34 2.3.3 Các quy tắc ra quyết định lựa chọn phương tiện vận tải sử dụng ..................................... 35 2.4 Bài học kinh nghiệm trong nghiên cứu và điều tiết hành vi lựa chọn sử dụng phương tiện của một số đô thị trên thế giới. ........................................................................................................ 37 2.4.1 Bài học kinh nghiệm trong điều tiết hành vi lựa chọn sử dụng phương tiện. ................... 37 2.4.2 Bài học kinh nghiệm trong nghiên cứu hành vi lựa chọn sử dụng phương tiện vận tải hành khách trong đô thị ..................................................................................................................... 39 2.5 Mô hình và các giả thuyết nghiên cứu về hành vi lựa chọn sử dụng phương tiện vận tải hành khách công cộng trong đô thị ................................................................................................ 40 2.5.1 Mô hình nghiên cứu ........................................................................................................ 40 2.5.2 Yếu tố tác động và giả thuyết của mô hình nghiên cứu ................................................... 42 2.5.3 Thiết lập mô hình phân tích ............................................................................................. 49 – CHƯƠNG III – ............................................................................................................................................ 52 ĐÁNH GIÁ CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN HÀNH VI LỰA CHỌN SỬ DỤNG PHƯƠNG TIỆN VẬN TẢI HÀNH KHÁCH CÔNG CỘNG TRONG ĐÔ THỊ Ở THÀNH PHỐ HÀ NỘI .... 52 3.1. Hiện trạng phát triển hệ thống giao thông vận tải ở Thành phố Hà Nội .......................... 52 3.1.1 Tổng quan chung và quá trình phát triển giao thông đô thị ở Hà Nội .............................. 52 3.1.2 Hiện trạng nhu cầu vận tải hành khách ........................................................................... 56 3.1.3 Hiện trạng về đoàn phương tiện vận tải hành khách trong đô thị và cơ sở hạ tầng giao thông đô thị .............................................................................................................................. 57 3.1.4 Hiện trạng vận tải hành khách công cộng trong đô thị ................................................... 60 3.1.5 Hiện trạng chính sách quản lý và phát triển phương tiện vận tải hành khách trong đô thị. .. 66 3.1.6 Đánh giá hiện trạng phát triển vận tải hành khách trong đô thị ở Thành phố Hà Nội ..... 67 v 3.2. Tổng quan các giai đoạn nghiên cứu đánh giá các yếu tố ảnh hưởng ............................... 68 3.2.2 Giai đoạn nghiên cứu sơ bộ ............................................................................................. 70 3.2.3 Giai đoạn nghiên cứu chính thức ..................................................................................... 77 3.4. Kiểm định độ tin cậy và phân tích mối liên hệ giữa các biến quan sát .............................. 81 3.4.1. Kiểm định độ tin cậy của các biến quan sát .................................................................... 81 3.4.2 Phân tích mối liên hệ giữa các biến quan sát ................................................................... 83 - CHƯƠNG IV – ........................................................................................................................................... 86 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU HÀNH VI LỰA CHỌN SỬ DỤNG PHƯƠNG TIỆN VẬN TẢI HÀNH KHÁCH CÔNG CỘNG TRONG ĐÔ THỊ Ở THÀNH PHỐ HÀ NỘI .............................................. 86 4.1 Thống kê mô tả mẫu nghiên cứu ......................................................................................... 86 4.1.1 Tổng thể mẫu nghiên cứu. ............................................................................................... 86 4.1.2 Thống kê lựa chọn phương tiện sử dụng theo các chỉ tiêu định lượng ............................. 89 4.1.3 Lựa chọn phương tiện theo các kịch bản chính sách quản lý phương tiện ....................... 95 4.1.4 Thống kê mô tả các chỉ tiêu định tính. ............................................................................. 97 4.2 Phân tích hồi quy đa thức Multinomial logistic regression và kiểm định giả thiết ........... 99 4.2.1 Phân tích mô hình hành vi lựa chọn sử dụng xe buýt .................................................... 103 4.2.2 Phân tích mô hình hành vi lựa chọn sử dụng đường sắt đô thị ...................................... 109 4.2.3 Phân tích mô hình hành vi lựa chọn sử dụng phương tiện cạnh tranh với phương tiện vận tải hành khách công cộng khối lượng lớn. .............................................................................. 116 4.3 Một số kết luận về hành vi lựa chọn phương tiện vận tải hành khách trong đô thị ....... 128 4.3.1 Tác động của các yếu tố định lượng. ............................................................................. 130 4.3.2 Tác động của các yếu tố định tính ................................................................................. 131 4.3.3 Các yếu tố không tìm thấy sự tác động .......................................................................... 131 4.3.4 Sự khác biệt trong kết quả nghiên cứu ........................................................................... 132 4.3.5 Xu hướng nổi trội trong lựa chọn phương tiện vận tải hành khách công cộng trong đô thị . 133 4.3 Vận dụng kết quả nghiên cứu trong quản lý và phát triển vận tải hành khách trong đô thị theo hướng bền vững ................................................................................................................ 136 4.4.1 Nhận định động lực và rào cản ...................................................................................... 136 4.4.2 Định hướng giải pháp quản lý và phát triển bền vững vận tải hành khách trong đô thị . 142 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ..................................................................................................................... 152 CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ ............................................................................... 156 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................................................... 157 vi DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1. Quy mô thành phố và phương tiện vận tải hành khách sức chứa lớn .............. 23 Bảng 2.2 - Tổng hợp các giả thuyết nghiên cứu ............................................................. 47 Bảng 3.1 Mục tiêu đáp ứng nhu cầu đi lại của PTVT HKCC đến sau năm 2030 ............ 55 Bảng 3.2 - Phương tiện giao thông trên địa bàn 12 quận [4]. .......................................... 59 Bảng 3.3 - Đánh giá mức độ phủ mạng lưới tuyến trợ giá .............................................. 60 Bảng 3.4 - Đánh giá mức độ phục vụ mạng lưới tuyến ................................................... 61 Bảng 3.5 - Tiến độ thực hiện các giai đoạn trong nghiên cứu. ........................................ 68 Bảng 3.6 - Xây dựng nội dung thang đo với các biến định lượng ................................... 71 Bảng 3.7 - Xây dựng nội dung thang đo các yếu tố định tính ......................................... 74 Bảng 3.8 - Kết quả kiểm định Cronbach’s Alpha ........................................................... 81 Bảng 3.9 - Kết quả kiểm định Cronbach’s Alpha - Nhận thức sức khoẻ - lần 2 .............. 83 Bảng 3.10 - Bảng hệ số tải nhân tố và ma trận xoay nhân tố. ......................................... 84 Bảng 4.1 - Đặc điểm mẫu nghiên cứu. ........................................................................... 86 Bảng 4.2 - Số lượng phương tiện bình quân theo quy mô và thu nhập hộ gia đình. ........ 94 Bảng 4.3 - Mức độ hội tụ của các thang đo .................................................................... 97 Bảng 4.4 - Phân loại tỷ lệ thành công của từng mô hình PTVT/Classification .............. 100 Bảng 4.5 - Kết quả mô hình hồi quy logit đa thức giải thích các nhân tố ảnh hưởng .... 101 Bảng 4.8 - Ước lượng xác suất sử dụng ô tô cá nhân so với xe máy ............................. 118 Bảng 4,9 - Ước lượng xác suất sử dụng xe đạp so với xe máy ...................................... 125 Bảng 4.10 - Tổng hợp kết quả phân tích hành vi lựa chọn phương tiện thay thế cho xe máy trong đô thị, .......................................................................................................... 129 Bảng 4.11 – Mục tiêu phát triển thị phần VTHKCC trước và sau năm 2030 ................ 136 Bảng 4.12 - Thị phần đảm nhận nhu cầu đi lại của các PTVT đến năm 2030. .............. 138 Bảng 4.13 - Kết quả nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng và mục tiêu kỳ vọng trong quản lý nhu cầu đi lại đến năm 2030 ........................................................................................ 138 vii DANH MỤC HÌNH VẼ Hình 1.1 – Khung logic nghiên cứu ............................................................................... 14 Hình 2.1 - Phân loại nhu cầu đi lại theo PTVT ............................................................... 19 Hình 2.2 - Các PTVT HK trong đô thị ......................................................................... 20 Hình 2.5 - Các yếu tố điều chỉnh quyết định lựa chọn .................................................... 27 Hình 2.3 - Mô hình Kích thích- Can thiệp- Phản ứng (S- I - R) ...................................... 28 Hình 2.6 - Đường bàng quan .......................................................................................... 30 Hình 2.7 - Các đường đồng mức thỏa dụng đối với NSDPT ........................................... 31 Hình 2.8 - Mô hình nghiên cứu hành vi lựa chọn PTVT HK sử dụng trong đô thị .......... 43 Hình 3.9 - Tiến trình nghiên cứu của luận án ................................................................. 69 Hình 3.10 - Quy trình thiết kế bản hỏi khảo sát điều tra ................................................ 76 Hình 3.11 – Phạm vi điều tra trong nghiên cứu .............................................................. 78 Hình 4.1 - Lựa chọn phương tiện sử dụng theo thu nhập ................................................ 89 Hình 4.2 - Lựa chọn phương tiện đi lại theo cự ly chuyến đi .......................................... 90 Hình 4.3 - Lựa chọn chế độ đi lại cá nhân theo quy mô gia đình .................................... 91 Hình 4.4 - Lựa chọn phương tiện theo sự hiện diện của trẻ em dưới 11 tuổi ................... 91 Hình 4.5 - Tiêu chí lựa chọn phương tiện đi lại theo thu nhập ........................................ 92 Hình 4.6 - Lựa chọn phương tiện đi lại theo tiêu chí chất lượng ..................................... 93 Hình 4.7 - Tổng thời gian đi lại đối với mỗi loại phương tiện ........................................ 94 Hình 4.8 - Thay đổi phương tiện đi lại với mỗi kịch bản quản lý phương tiện ................ 95 Hình 4.9 -Chế độ lựa chọn phương tiện thay thế xe máy theo các kịch bản .................... 96 Hình 4.10 - Chế độ lựa chọn phương tiện thay thế ô tô cá nhân theo các kịch bản.......... 96 Hình 4.11 - Mô hình hành vi lựa chọn sử dụng xe buýt (trên cơ sở so sánh với xe máy) trong đô thị ở TP Hà Nội ............................................................................................. 104 Hình 4.12 - Sự thay đổi xác suất lựa chọn sử dụng xe buýt so với xe máy ................... 108 Hình 4.13. Mô hình hành vi lựa chọn ĐSĐT thay thế cho xe máy trong đô thị ở TP Hà Nội ... 110 Hình 4.14 - Sự thay đổi xác suất lựa chọn ĐSĐT so với xe máy .................................. 115 Hình 4.15 - Mô hình hành vi lựa chọn sử dụng xe ô tô cá nhân (tr