Luận án Nghiên cứu kiến thức bản địa và một số giải pháp nâng cao chất lượng và hiệu quả chăn nuôi bò Hmông

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PTNT VIỆN CHĂN NUÔI HOÀNG XUÂN TRƯỜNG NGHIÊN CỨU KIẾN THỨC BẢN ĐỊA VÀ MỘT SỐ GIẢI PHÁP NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG VÀ HIỆU QUẢ CHĂN NUÔI BÒ HMÔNG LUẬN ÁN TIẾN SĨ NÔNG NGHIỆP HÀ NỘI, 2018 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PTNT VIỆN CHĂN NUÔI HOÀNG XUÂN TRƯỜNG NGHIÊN CỨU KIẾN THỨC BẢN ĐỊA VÀ MỘT SỐ GIẢI PHÁP NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG VÀ HIỆU QUẢ CHĂN NUÔI BÒ HMÔNG CHUYÊN NGÀNH: CHĂN NUÔI MÃ SỐ: 9.62.01.05 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1.GS.TS.VŨ CHÍ CƯƠNG 2.TS.ĐÀO THẾ ANH HÀ NỘI – 2018 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận án là trung thực, khách quan và chưa từng được bảo vệ để lấy bất cứ học vị nào. Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận án đã được cảm ơn, các thông tin trích dẫn trong luận án này đều được chỉ rõ nguồn gốc. Hà Nội, ngày 07 tháng 05 năm 2018 Tác giả luận án Hoàng Xuân Trường ii LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận án này, tôi đã nhận được sự quan tâm, giúp đỡ của các thầy, cô giáo, tập thể, cá nhân, các dự án cùng bạn bè đồng nghiệp. Trước tiên, tôi xin bày tỏ sự biết ơn sâu sắc tới quý thầy hướng dẫn khoa học: Cố GS.TS. Vũ Chí Cương và TS. Đào Thế Anh đã tận tâm và nhiệt tình giúp đỡ, truyền đạt kiến thức chuyên môn, trao đổi phương pháp luận, ý tưởng và nội dung nghiên cứu, động viên nghiên cứu sinh để hoàn thành luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám đốc Viện Chăn nuôi, Phòng Đào tạo và Thông tin; Bộ môn dinh dưỡng và thức ăn chăn nuôi của Viện Chăn nuôi; Ban giám đốc Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển Hệ thống nông nghiệp đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi rất nhiều trong quá trình học tập, nghiên cứu và tạo điều kiện thuận lợi để tôi hoàn tất các thủ tục bảo vệ luận án. Tôi xin chân thành gửi lời cảm ơn tới người dân trong hai nhóm cùng sở thích chăn nuôi bò tại xóm Lũng Hoài, đại diện là anh Lý Văn Sầu và xóm Ràng Khoen, đại diện là ông Đào Xuân Thính; lãnh đạo Đảng ủy, UBND xã Hạ Thôn, Phòng NN và PTNT huyện Hà Quảng, Sở Nông nghiệp và PTNT tỉnh Cao Bằng đã tạo điều kiện và giúp đỡ tôi trong quá trình nghiên cứu thực hiện luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn TS. Trịnh Văn Tuấn; TS. Phạm Kim Cương; TS. Hồ Lam Sơn; TS. Đỗ Văn Trường; TS. Mai Thanh Sơn; ThS.Vũ Minh Tuấn; ThS. Nguyễn Thị Châu Giang; KS. Nguyễn Thị Phương, KS. Đinh Hoàng Nam đã cung cấp tài liệu và có nhiều trao đổi, giúp đỡ tôi trong quá trình nghiên cứu để hoàn thành luận án. Xin cảm ơn các bạn đồng nghiệp cùng các dự án: Superchain/FIDA; dự án ADB và dự án DBRP/IFAD Cao Bằng đã có những nghiên cứu trước đó về bò Hmông tại Cao Bằng. Cuối cùng, tôi xin được dành những tình cảm, lời cảm ơn sâu sắc nhất tới toàn thể người thân trong gia đình, đặc biệt là bố mẹ, vợ và hai con đã luôn khuyến khích động viên, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành bản luận án này. Nghiên cứu sinh Hoàng Xuân Trường iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ....................................................................................................................................... I LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................................................. II MỤC LỤC .................................................................................................................................................. III DANH MỤC CÁC CHỮ CÁI VIẾT TẮT ................................................................................. VIII DANH MỤC BẢNG BIỂU .................................................................................................................... X DANH MỤC CÁC HÌNH ................................................................................................................... XII MỞ ĐẦU ....................................................................................................................................................... 1 1. ĐẶT VẤN ĐỀ ....................................................................................................................... 1 2. MỤC TIÊU ........................................................................................................................... 2 3. Ý NGHĨA KHOA HỌC VÀ THỰC TIỄN ..................................................................... 2 4. NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI CỦA LUẬN ÁN ................................................................ 3 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU ............................................................................................ 4 1.1. TÌNH HÌNH CHĂN NUÔI BÒ THỊT TRÊN THẾ GIỚI VÀ VIỆT NAM .......... 4 1.1.1. Tình hình chăn nuôi bò thịt trên thế giới ........................................................... 4 1.1.1.1. Số lượng và mức tiêu thụ thịt bò .................................................................... 4 1.1.1.2. Giống bò thịt .................................................................................................. 5 1.1.2. Tình hình chăn nuôi bò thịt ở Việt Nam ........................................................... 6 1.1.2.1. Số lượng bò .................................................................................................... 7 1.1.2.2. Năng suất và sản lượng thịt bò ...................................................................... 7 1.1.2.3. Xu hướng chăn nuôi bò thịt ............................................................................ 8 1.2. BÒ HMÔNG VIỆT NAM ............................................................................................... 9 1.2.1. Nguồn gốc bò Hmông ở Việt Nam ................................................................... 9 1.2.2. Các nghiên cứu về bò Hmông tại Việt Nam ................................................... 10 1.3. KIẾN THỨC BẢN ĐỊA TRONG CHĂN NUÔI BÒ HMÔNG ............................ 14 1.4. MỘT SỐ YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN NĂNG SUẤT, CHẤT LƯỢNG THỊT VÀ HIỆU QUẢ CHĂN NUÔI BÒ THỊT .......................................................................... 16 1.4.1. Một số yếu tố ảnh hưởng đến năng suất của bò thịt ........................................ 16 1.4.1.1. Giống bò ....................................................................................................... 17 iv 1.4.1.2. Nuôi dưỡng ................................................................................................... 17 1.4.1.3. Tuổi mổ thịt .................................................................................................. 19 1.4.1.4. Tính biệt và thiến .......................................................................................... 19 1.4.1.5. Môi trường chăn nuôi .................................................................................. 20 1.4.2. Một số yếu tố ảnh hưởng đến chất lượng thịt bò ............................................ 20 1.4.2.1. Ảnh hưởng của yếu tố di truyền ................................................................... 21 1.4.2.2. Khẩu phần nuôi dưỡng ................................................................................. 23 1.4.2.3. Ảnh hưởng của cách quản lý tại lò mổ và phương pháp bảo quản sản phẩm đến chất lượng thịt .................................................................................................... 26 1.4.3. Một số yếu tố ảnh hưởng tới hiệu quả chăn nuôi bò ....................................... 27 1.4.3.1. Yếu tố kinh tế - xã hội .................................................................................. 27 1.4.3.2. Yếu tố kỹ thuật ............................................................................................. 28 1.5. HỆ THỐNG CHĂN NUÔI VÀ CHUỖI GIÁ TRỊ .................................................. 30 1.5.1. Hệ thống chăn nuôi (HTCN) ........................................................................... 30 1.5.1.1. Khái niệm về hệ thống chăn nuôi ................................................................. 30 1.5.1.2. Phương pháp nghiên cứu hệ thống chăn nuôi ............................................. 31 1.5.1.3. Hệ thống chăn nuôi bò thịt ........................................................................... 34 1.5.2. Chuỗi giá trị nông sản ..................................................................................... 37 1.5.2.1. Khái niệm về chuỗi giá trị ............................................................................ 37 1.5.2.2. Chuỗi giá trị bò thịt ...................................................................................... 38 1.5.2.3. Vai trò của các tác nhân trong chuỗi giá trị thịt bò .................................... 38 1.5.2.4. Mối liên kết trong chuỗi giá trị ................................................................... 39 1.6. NHỮNG VẤN ĐỀ CẦN NGHIÊN CỨU CỦA LUẬN ÁN .................................... 41 1.7. KHÁI QUÁT VÙNG NGHIÊN CỨU ........................................................................ 42 1.7.1. Khái quát chung về tỉnh Cao Bằng ................................................................. 42 1.7.1.1. Vị trí địa lý ................................................................................................... 42 1.7.1.2. Địa hình ........................................................................................................ 43 1.7.1.3. Điều kiện kinh tế - xã hội ............................................................................. 44 1.7.2. Định hướng phát triển chăn nuôi bò của tỉnh Cao Bằng ................................. 45 1.7.3. Vùng phân bố chăn nuôi bò Hmông Cao Bằng .............................................. 45 v CHƯƠNG 2: NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ........................................ 48 2.1. ĐỐI TƯỢNG, ĐỊA ĐIỂM VÀ THỜI GIAN NGHIÊN CỨU ......................................... 48 2.1.1. Đối tượng và vật liệu nghiên cứu .................................................................... 48 2.1.2. Địa điểm nghiên cứu ....................................................................................... 48 2.1.3. Thời gian nghiên cứu ...................................................................................... 48 2.2. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU ......................................................................................... 49 2.2.1. Phân tích hệ thống chăn nuôi bò Hmông tại Cao Bằng .................................. 49 2.2.2. Nghiên cứu nguồn thức ăn xanh trong vụ đông dùng để nuôi và vỗ béo bò Hmông tại vùng nghiên cứu ...................................................................................... 49 2.2.3. Nghiên cứu tối ưu hóa một số kiến thức bản địa trong vỗ béo bò Hmông ..... 49 2.2.3.1. Nghiên cứu ảnh hưởng của tuổi tới tăng khối lượng và chất lượng thịt bò Hmông khi được vỗ béo qua các lứa tuổi khác nhau bằng khẩu phần theo kiến thức bản địa ....................................................................................................................... 49 2.2.3.2. Nghiên cứu ảnh hưởng của khẩu phần ăn đến tăng khối lượng của bò Hmông trong thời gian vỗ béo .................................................................................. 50 2.2.4. Nghiên cứu một số giải pháp thị trường ......................................................... 50 2.3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................................................................... 50 2.3.1. Phân tích hệ thống chăn nuôi bò Hmông Cao Bằng ....................................... 50 2.3.1.1. Phương pháp thu thập số liệu: ..................................................................... 50 2.3.1.2. Phương pháp xử lý số liệu: .......................................................................... 50 2.3.1.3. Tính toán hiệu quả chăn nuôi bò Hmông ..................................................... 51 2.3.2. Nghiên cứu nguồn thức ăn xanh trong vụ đông dùng để nuôi và vỗ béo bò Hmông tại vùng nghiên cứu ...................................................................................... 52 2.3.2.1. Phương pháp điều tra thực địa .................................................................... 52 2.3.2.2. Phân tích, định loại mẫu và xử lý số liệu ..................................................... 53 2.3.2.3. Kỹ thuật in vitro gas production .................................................................. 55 2.3.3. Nghiên cứu tối ưu hóa một số kiến thức bản địa trong vỗ béo bò Hmông ..... 56 2.3.3.1. Thí nghiệm 1. Ảnh hưởng của tuổi tới tăng khối lượng và chất lượng thịt bò Hmông khi được vỗ béo qua các lứa tuổi khác nhau bằng khẩu phần theo kiến thức bản địa ....................................................................................................................... 56 vi 2.3.3.2. Thí nghiệm 2. Nghiên cứu ảnh hưởng của khẩu phần ăn đến tăng khối lượng của bò Hmông trong thời gian vỗ béo ............................................................ 61 2.3.4. Nghiên cứu một số giải pháp thị trường ......................................................... 64 2.3.4.1. Bố trí thí nghiệm ........................................................................................... 64 2.3.4.2. Chỉ tiêu theo dõi và đánh giá: ...................................................................... 66 2.3.4.3. Tính giá trị gia tăng của thịt bò Hmông trong thí nghiệm: ......................... 66 CHƯƠNG 3: KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN ................................................................................. 68 3.1. HỆ THỐNG CHĂN NUÔI BÒ HMÔNG TẠI CAO BẰNG ................................. 68 3.1.1. Một số thông tin chung các hộ điều tra ........................................................... 68 3.1.1.1. Phân loại kinh tế của hộ............................................................................... 69 3.1.1.2. Nhân khẩu và lao động trong hộ .................................................................. 69 3.1.1.3. Số lượng bò theo từng nhóm hộ ................................................................... 69 3.1.1.5. Trình độ của chủ hộ ..................................................................................... 70 3.1.2. Quy mô chăn nuôi bò Hmông ......................................................................... 71 3.1.3. Đặc điểm HTCN bò của người Hmông tại Hà Quảng, Cao Bằng .................. 71 3.1.4. Khả năng sinh sản của bò Hmông tại xã Hạ thôn, Hà Quảng, Cao Bằng ....... 75 3.1.5. Hiệu quả kinh tế trong chăn nuôi bò Hmông .................................................. 77 3.2. ĐÁNH GIÁ NGUỒN THỨC ĂN NUÔI BÒ HMÔNG TẠI VÙNG .................... 80 NGHIÊN CỨU ....................................................................................................................... 80 3.2.1. Phân loại các cây thức ăn nuôi bò Hmông ...................................................... 80 3.2.1.1. Đa dạng về thành phần loài .......................................................................... 85 3.2.1.2. Đa dạng về dạng sống .................................................................................. 87 3.2.1.3. Nhóm cây thức ăn ưa thích .......................................................................... 88 3.2.2. Thành phần hóa học và giá trị dinh dưỡng của 6 cây thức ăn ưu thích .......... 89 3.3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU TỐI ƯU HÓA MỘT SỐ KIẾN THỨC BẢN ĐỊA . 95 3.3.1. Ảnh hưởng tuổi tới tăng khối lượng và chất lượng thịt bò Hmông khi được vỗ béo qua các lứa tuổi khác nhau bằng khẩu phần theo kiến thức bản địa .................. 95 3.3.1.1. Tăng khối lượng của bò Hmông khi vỗ béo ................................................ 95 3.3.1.2. Hiệu quả sử dụng thức ăn của bò vỗ béo ..................................................... 96 3.3.1.3. Khả năng sản xuất thịt của bò thí nghiệm ................................................... 98 vii 3.3.1.4. Chất lượng thịt bò thí nghiệm ...................................................................... 99 3.3.2. Ảnh hưởng của khẩu phần ăn đến tăng khối lượng của bò Hmông trong thời gian vỗ béo .............................................................................................................. 103 3.3.2.1. Tăng khối lượng của bò thí nghiệm ........................................................... 103 3.3.2.2. Hiệu quả sử dụng thức ăn của bò vỗ béo ................................................... 104 3.4. NGHIÊN CỨU MỘT SỐ GIẢI PHÁP THỊ TRƯỜNG ....................................... 106 3.4.1. Biến động thị trường bò thịt Hmông ............................................................. 106 3.4.2. Một số thử nghiệm giải pháp thị trường ....................................................... 107 3.4.2.1. Xây dựng mối liên kết các tác nhân sản xuất qua liên kết nhóm với Hội chăn nuôi và tiêu thụ bò thịt Cao Bằng .................................................................. 107 3.4.2.2. Xây dựng thương hiệu và các công cụ quảng bá sản phẩm thịt bò Hmông110 3.4.2.3. Xây dựng thử nghiệm kênh phân phối rõ nguồn gốc xuất xứ cho sản phẩm thịt bò Hmông Cao Bằng ......................................................................................... 113 KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ ................................................................................................................ 116 1. KẾT LUẬN ....................................................................................................................... 116 2. ĐỀ NGHỊ ........................................................................................................................... 116 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ ................................................................. 117 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................................................. 118 viii DANH MỤC CÁC CHỮ CÁI VIẾT TẮT ACIAR Trung tâm Nghiên cứu Nông nghiệp Quốc tế Australia ADB Ngân hàng phát triển châu Á ADF Xơ không tan trong dung môi axit ATTP An toàn thực phẩm CNY Đồng Nhân dân tệ Trung quốc Cs Cộng sự DBRP Dự án phát triển kinh doanh với người nghèo Cao Bằng EU Liên minh Châu Âu GLM Mô hình tuyến tính tổng quát HTCN Hệ thống chăn nuôi HTNN Hệ thống nông nghiệp HTX/THT Hợp tác xã/Tổ hợp tác IFAD Quỹ phát triển nông nghiệp quốc tế INTERBEV Hiệp Hội các doanh nghiệp trong ngành chăn nuôi gia súc và ngành công nghiệp thịt của Pháp LMLM Lở mồm long móng Mean (M) Giá trị trung bình NDF Xơ không tan trong dung dịch trung tính NHTT Nhãn hiệu tập thể NLTĐ (ME) Năng lượng trao đổi NQ-CP Nghị quyết-Chính phủ OMD Tỷ lệ tiêu hóa chất hữu cơ QĐ Quyết định SE Sai số tiêu chuẩn SHTT Sở hữu trí tuệ TDN Tổng chất tiêu dinh dưỡng có thể tiêu hóa THT Tổ hợp tác TN Thí nghiệm ix TSCĐ Tài sản cố định UBND Ủy ban nhân dân USD Đồng đô la Mỹ USDA Bộ nông nghiệp Hoa Kỳ VCK Vật chất khô VNĐ Việt Nam đồng VSTY Vệ sinh thú y x DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 1.1. Bảng xếp hạng mười nước đứng đầu thế giới về số lượng bò năm 2016 ... 4 Bảng 1.2. Tiêu thụ thịt bò trên thế giới theo quốc gia năm 2016 ............................... 5 Bảng 1.3. Số lượng bò theo vùng sinh thái qua các năm 2010 - 2016 ........................ 7 Bảng 1.4. Sản lượng thịt bò hơi bình quân theo đầu người qua các năm ................... 8 Bảng 1.5. Ảnh hưởng của mức dinh dưỡng đến thành phần thân thịt ...................... 17 Bảng 1.6. Khả năng tích lũy protein và mỡ theo tuổi (%) ........................................ 19 Bảng 1.7. Hệ số di truyền mỡ giắt ở bò thịt .............................................................. 22 Bảng 1.8. Đặc điểm ba vùng chăn nuôi bò Hmông tại Cao Bằng ............................ 47 Bảng 2.1. Phương pháp phân tích các thành phần hóa học của thức ăn .........