Luận án Nghiên cứu rủi ro lan tỏa của các công ty niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam

BỘ GIÁO D ỤC VÀ ĐÀO T ẠO TR ƯỜNG ĐẠI H ỌC KINH T Ế QU ỐC DÂN ------------------------------- NGUY ỄN TH Ị NGA NGHIÊN C ỨU R ỦI RO LAN T ỎA CỦA CÁC CÔNG TY NIÊM Y ẾT TRÊN TH Ị TR ƯỜNG CH ỨNG KHOÁN VI ỆT NAM LU ẬN ÁN TI ẾN S Ĩ NGÀNH TÀI CHÍNH - NGÂN HÀNG HÀ N ỘI - 2024 BỘ GIÁO D ỤC VÀ ĐÀO T ẠO TR ƯỜNG ĐẠI H ỌC KINH T Ế QU ỐC DÂN ------------------------------- NGUY ỄN TH Ị NGA NGHIÊN C ỨU R ỦI RO LAN T ỎA CỦA CÁC CÔNG TY NIÊM Y ẾT TRÊN TH Ị TR ƯỜNG CH ỨNG KHOÁN VI ỆT NAM Chuyên ngành: TÀI CHÍNH - NGÂN HÀNG Mã s ố: 9340201 LU ẬN ÁN TI ẾN S Ĩ Ng ười h ướng d ẫn khoa h ọc: PGS.TS. NGUY ỄN TH Ị MINH HU Ệ HÀ N ỘI - 2024 i LỜI CAM ĐOAN Tôi đã đọc và hi ểu v ề các hành vi vi ph ạm s ự trung th ực trong h ọc thu ật. Tôi cam k ết b ằng danh d ự cá nhân r ằng Lu ận án ti ến s ĩ này do tôi t ự th ực hi ện và không vi ph ạm yêu c ầu v ề sự trung th ực trong h ọc thu ật. Hà N ội, ngày tháng n ăm 2024 Ng ười cam đoan Nguy ễn Th ị Nga ii MỤC L ỤC LỜI CAM ĐOAN ..................................................................................................................... i MỤC L ỤC ................................................................................................................................ ii DANH M ỤC CÁC T Ừ VI ẾT T ẮT ..................................................................................... iv DANH M ỤC B ẢNG BI ỂU .................................................................................................... v DANH M ỤC HÌNH ............................................................................................................... vi PH ẦN M Ở ĐẦU ...................................................................................................................... 1 CH ƯƠ NG 1 C Ơ S Ở LÝ LU ẬN VÀ T ỔNG QUAN NGHIÊN C ỨU V Ề RỦI RO LAN T ỎA C ỦA CÁC CÔNG TY NIÊM Y ẾT TRÊN TH Ị TR ƯỜNG CH ỨNG KHOÁN .................................................................................................................................... 7 1.1. C ơ s ở lý lu ận v ề r ủi ro lan to ả c ủa các công ty niêm y ết trên th ị tr ường ch ứng khoán ................................................................................................................ 7 1.1.1. Khái ni ệm r ủi ro và phân lo ại r ủi ro trên th ị tr ường ch ứng khoán ......... 7 1.1.2. R ủi ro lan t ỏa của các công ty niêm y ết trên th ị tr ường ch ứng khoán.. 14 1.1.3. Đo l ường r ủi ro lan t ỏa trên th ị tr ường ch ứng khoán .......................... 23 1.2. T ổng quan nghiên c ứu v ề r ủi ro lan t ỏa trên th ị tr ường ch ứng khoán ........ 38 1.2.1. T ổng quan các nghiên c ứu ngoài n ước v ề r ủi ro lan t ỏa ..................... 39 1.2.2. T ổng quan các nghiên c ứu trong n ước v ề r ủi ro lan t ỏa trên th ị tr ường ch ứng khoán ............................................................................................... 53 1.3. Nh ững h ạn ch ế c ủa các nghiên c ứu tr ước đây và kho ảng tr ống nghiên c ứu .... 57 KẾT LU ẬN CH ƯƠ NG 1 ..................................................................................................... 59 CH ƯƠ NG 2 PH ƯƠ NG PHÁP NGHIÊN C ỨU VÀ MÔ HÌNH NGHIÊN C ỨU ..... 60 2.1. Ph ươ ng pháp nghiên c ứu .................................................................................. 60 2.1.1. Quy trình nghiên c ứu ......................................................................... 60 2.1.2. Ph ươ ng pháp ti ếp c ận nghiên c ứu ...................................................... 61 2.1.3. D ữ li ệu c ủa nghiên c ứu ..................................................................... 62 2.2. Mô hình nghiên c ứu r ủi ro lan t ỏa trên th ị tr ường ch ứng khoán Vi ệt Nam .... 70 2.2.1. Mô hình vector t ự h ồi quy thay đổ i theo thời gian (TVP-VAR) .......... 71 2.2.2. Mô hình vector t ự h ồi quy phân chia theo phân v ị (QVAR) ............... 73 2.3. Gi ả thuy ết nghiên c ứu v ề r ủi ro lan t ỏa trên th ị tr ường ch ứng khoán Vi ệt Nam ....................................................................................................... 76 KẾT LU ẬN CH ƯƠ NG 2 ..................................................................................................... 78 iii CH ƯƠ NG 3 PHÂN TÍCH TH ỰC TR ẠNG R ỦI RO LAN T ỎA TRÊN TH Ị TR ƯỜNG CH ỨNG KHOÁN VI ỆT NAM....................................................................... 79 3.1. T ổng quan v ề Th ị tr ường ch ứng khoán Vi ệt Nam ......................................... 79 3.1.1. Quá trình hình thành và phát tri ển c ủa th ị tr ường ch ứng khoán Vi ệt Nam ........................................................................................................... 79 3.1.2. Di ễn bi ến ch ỉ s ố VN-Index và th ị tr ường ch ứng khoán Vi ệt Nam k ể t ừ khi ra đời cho đế n nay ................................................................................ 80 3.2. K ết qu ả nghiên c ứu r ủi ro lan t ỏa trên th ị tr ường chứng khoán Vi ệt Nam ..... 84 3.2.1. Đánh giá r ủi ro lan t ỏa trong cùng m ột nhóm c ổ phi ếu trên th ị tr ường ch ứng khoán Vi ệt Nam ............................................................................... 84 3.2.2. Ảnh h ưởng t ươ ng tác gi ữa các nhóm ............................................... 115 3.2.3. Nghiên c ứu b ổ sung tr ường h ợp lo ại b ỏ c ổ phi ếu thu ộc nhóm tài chính (VCB) ra kh ỏi h ệ th ống ............................................................................ 148 KẾT LU ẬN CH ƯƠ NG 3 ................................................................................................... 162 CH ƯƠ NG 4 K ẾT LU ẬN VÀ HÀM Ý CHÍNH SÁCH ................................................ 165 4.1. Bình lu ận v ề k ết qu ả nghiên c ứu .................................................................... 165 4.2. Đề xu ất m ột s ố hàm ý chính sách ................................................................... 167 4.3. Đóng góp chính c ủa Lu ận án .......................................................................... 170 4.4. H ạn ch ế c ủa Lu ận án ....................................................................................... 171 KẾT LU ẬN CH ƯƠ NG 4 .................................................................................................. 172 DANH M ỤC CÔNG TRÌNH C ỦA TÁC GI Ả ............................................................... 173 DANH M ỤC TÀI LI ỆU THAM KH ẢO ........................................................................ 174 iv DANH M ỤC CÁC T Ừ VI ẾT T ẮT CTCP: Công ty c ổ ph ần DN: Doanh nghi ệp DY: Diebold và Yilmaz EPU: Sự không ch ắc ch ắn trong chính sách kinh t ế FCN: Công ty c ổ ph ần FECON FPT: Công ty c ổ ph ần FPT GFEVD: Sự phân tách c ủa ph ươ ng sai l ỗi d ự báo t ổng quát HSG: Công ty c ổ ph ần T ập đoàn Hoa Sen HVN: Tổng Công ty Hàng không Vi ệt Nam LCG: Công ty c ổ ph ần Lizen LDG: Công ty c ổ ph ần Đầu t ư LDG MCG: Công ty c ổ ph ần N ăng l ượng và B ất độ ng s ản MCG MWG: Công ty c ổ ph ần Đầ u t ư Th ế gi ới Di độ ng NVL: Công ty c ổ ph ần T ập đoàn Đầu t ư Địa ốc No Va PD: Xác su ất v ỡ n ợ PVD: Tổng Công ty c ổ ph ần Khoan và D ịch v ụ khoan D ầu khí QVAR: Mô hình vector t ự h ồi quy phân chia theo phân v ị TCI: Tổng k ết n ối trung bình TTCK: Th ị tr ường ch ứng khoán TVP-VAR: Mô hình vector t ự hồi quy thay đổi theo th ời gian UDC: Công ty c ổ ph ần Xây d ựng và Phát tri ển Đô th ị T ỉnh Bà R ịa V ũng Tàu VAR: Mô hình vector t ự hồi quy VCB: Ngân hàng th ươ ng m ại c ổ ph ần Ngo ại th ươ ng Vi ệt Nam VIC: Tập đoàn Vingroup VNM: Công ty c ổ ph ần S ữa Vi ệt Nam v DANH M ỤC B ẢNG BI ỂU Bảng 2.1: Th ống kê mô t ả ............................................................................................. 67 Bảng 3.1. Trung bình k ết n ối chung .............................................................................. 86 Bảng 3.2. Trung bình k ết n ối chung v ề lan t ỏa r ủi ro trong n ội b ộ nhóm c ổ phi ếu ...... 99 Bảng 3.3. Th ống kê mô t ả ........................................................................................... 117 Bảng 3.4. Trung bình k ết n ối chung ............................................................................ 118 Bảng 3.5. Th ống kê mô t ả ........................................................................................... 129 Bảng 3.6. Trung bình k ết n ối chung ............................................................................ 130 Bảng 3.7. Th ống kê mô t ả ........................................................................................... 139 Bảng 3.8. Trung bình k ết n ối chung ............................................................................ 140 Bảng 3.9. Trung bình k ết n ối chung ............................................................................ 149 vi DANH M ỤC HÌNH Hình 1.1. C ơ c ấu c ủa th ị tr ường tài chính ....................................................................... 7 Hình 1.2. Nh ững b ước phát tri ển chính trong phân tích r ủi ro và s ự phát tri ển c ủa các bi ện pháp đo l ường r ủi ro .............................................................................................. 30 Hình 2.1: Xác su ất v ỡ n ợ ............................................................................................... 67 Hình 2.2: Xác su ất v ỡ n ợ c ủa t ừng c ổ phi ếu ................................................................. 70 Hình 3.1. S ố l ượng tài kho ản đầ u t ư ch ứng khoán m ở hàng n ăm và di ễn bi ến ch ỉ s ố VN-Index th ời điểm cu ối n ăm giai đoạn 2000 - 2022 ................................................... 79 Hình 3.2. Di ễn bi ến ch ỉ s ố VN-Index giai đoạn 2001 - 2023........................................ 80 Hình 3.3. T ổng k ết n ối theo th ời gian trong n ội b ộ nhóm c ổ phi ếu .............................. 91 Hình 3.4. T ổng k ết n ối ròng .......................................................................................... 94 Hình 3.5. K ết n ối theo c ặp: R ủi ro lan t ỏa t ừ m ột c ổ phi ếu t ới các c ổ phi ếu khác........ 96 Hình 3.6. T ổng k ết n ối theo th ời gian t ại các phân v ị ................................................. 103 Hình 3.7. T ổng k ết n ối ròng ........................................................................................ 106 Hình 3.8. T ổng k ết n ối ròng theo phân v ị: R ủi ro lan t ỏa t ừ m ột c ổ phi ếu t ới các c ổ phi ếu khác .................................................................................................................... 110 Hình 3.9. K ết n ối theo c ặp ........................................................................................... 113 Hình 3.10. Sơ đồ k ết n ối theo c ặp ............................................................................... 115 Hình 3.11. Xác su ất v ỡ n ợ ........................................................................................... 117 Hình 3.12. T ổng k ết n ối theo th ời gian........................................................................ 119 Hình 3.13. T ổng k ết n ối ròng ...................................................................................... 120 Hình 3.14. K ết n ối theo c ặp: R ủi ro lan t ỏa c ủa c ổ phi ếu khác t ới VCB .................... 121 Hình 3.15. K ết n ối theo c ặp: R ủi ro lan t ỏa c ủa VCB t ới c ổ phi ếu khác .................... 122 Hình 3.16. T ổng k ết n ối theo th ời gian t ại các phân v ị ............................................... 123 Hình 3.17. T ổng k ết n ối ròng ...................................................................................... 124 Hình 3.18. T ổng k ết n ối ròng theo phân v ị.................................................................. 125 Hình 3.19. K ết n ối theo c ặp ......................................................................................... 126 Hình 3.20. S ơ đồ k ết n ối theo c ặp ............................................................................... 127 Hình 3.21. Xác su ất v ỡ n ợ ........................................................................................... 128 Hình 3.22. T ổng k ết n ối theo th ời gian........................................................................ 130 Hình 3.23. T ổng k ết n ối ròng ...................................................................................... 132 Hình 3.24. K ết n ối theo c ặp: R ủi ro lan t ỏa c ủa c ổ phi ếu khác t ới NVL .................... 133 Hình 3.25. K ết n ối theo c ặp: R ủi ro lan t ỏa c ủa NVL t ới c ổ phi ếu khác .................... 133 Hình 3.26. T ổng k ết n ối theo th ời gian t ại các phân v ị ............................................... 134 vii Hình 3.27. T ổng k ết n ối ròng ...................................................................................... 135 Hình 3.28. T ổng k ết n ối ròng theo phân v ị.................................................................. 136 Hình 3.29. K ết n ối theo c ặp ......................................................................................... 136 Hình 3.30. S ơ đồ k ết n ối theo c ặp ............................................................................... 137 Hình 3.31. Xác su ất v ỡ n ợ ........................................................................................... 138 Hình 3.32. T ổng k ết n ối theo th ời gian........................................................................ 140 Hình 3.33. T ổng k ết n ối ròng ...................................................................................... 141 Hình 3.34. K ết n ối theo c ặp: R ủi ro lan t ỏa c ủa c ổ phi ếu khác t ới NVL .................... 142 Hình 3.35. K ết n ối theo c ặp: R ủi ro lan t ỏa c ủa NVL t ới c ổ phi ếu khác .................... 143 Hình 3.36. T ổng k ết n ối theo th ời gian t ại các phân v ị ............................................... 143 Hình 3.37. T ổng k ết n ối ròng ...................................................................................... 144 Hình 3.38. T ổng k ết n ối ròng theo phân v ị.................................................................. 145 Hình 3.39. K ết n ối theo c ặp ......................................................................................... 146 Hình 3.40. S ơ đồ k ết n ối theo c ặp ............................................................................... 147 Hình 3.41. T ổng k ết n ối theo th ời gian t ại các phân v ị ............................................... 152 Hình 3.42. Kết n ối theo c ặp ......................................................................................... 156 Hình 3.43. Sơ đồ k ết n ối theo c ặp ............................................................................... 158 Hình 3.44. K ết n ối theo c ặp ......................................................................................... 159 Hình 3.45. Sơ đồ k ết n ối theo c ặp ............................................................................... 160 Hình 3.46. Sơ đồ k ết n ối theo c ặp ............................................................................... 161 1 PH ẦN M Ở ĐẦ U 1. Tính c ấp thi ết c ủa đề tài nghiên c ứu Nền kinh t ế liên t ục bi ến động k ể từ năm 2008 và đặc bi ệt là sau s ự sụp đổ của th ị tr ường ch ứng khoán toàn c ầu vào n ăm 2020 do Đại d ịch COVID-19 (Zhang và cộng s ự, 2020). S ự lây lan c ủa COVID-19 đã làm d ấy lên lo ng ại v ề tri ển v ọng kinh t ế toàn c ầu và khi ến h ầu h ết các ho ạt động kinh t ế bị đóng b ăng. K ết qu ả là th ị tr ường tài chính b ị mất ổn định và s ụt gi ảm nghiêm tr ọng (Abuzayed et al., 2021). M ột s ố th ị tr ường ch ứng khoán ở Châu Á, Châu Âu và B ắc M ỹ đã ch ứng ki ến sự sụt gi ảm m ạnh nh ất trong l ịch s ử (Rudden, 2020), và s ự ph ục h ồi giá hàng ngày ph ản ánh s ự bi ến động t ăng v ọt c ủa chúng. Điều này đã thu hút r ất nhi ều s ự quan tâm c ủa các nhà nghiên c ứu đang c ố gắng đo l ường các lo ại r ủi ro trên toàn h ệ th ống và hi ệu ứng lan truy ền gi ữa th ị tr ường và các l ĩnh v ực tài chính (ví dụ: Zhang và c ộng s ự, 2020; Youssef và c ộng s ự, 2021; Mensi và c ộng s ự, 2021; Choi & Yoon, 2023; Dang và cộng s ự, 2023). Có m ột s ố bằng ch ứng cho th ấy r ủi ro h ệ th ống tài chính đe d ọa “ch ức năng c ủa h ệ th ống tài chính” và làm suy gi ảm “ni ềm tin c ủa công chúng ho ặc s ự ổn định c ủa h ệ th ống tài chính” (Billio và c ộng s ự, 2012). Thêm vào đó, m ối quan h ệ gi ữa các th ị tr ường tài chính c ũng đã và đang tr ở thành ch ủ đề gây tranh lu ận sôi n ổi c ủa các nhà nghiên c ứu, nhà ho ạch định chính sách và nhà đầu t ư. G ần đây, một s ố công c ụ kinh tế lượng đã giúp đơ n gi ản hóa vi ệc phân tích m ối quan h ệ gi ữa r ủi ro th ị tr ường và r ủi ro tín d ụng; t ừ đó giúp quy ết định tr ở nên d ễ dàng h ơn (Gong và c ộng s ự, 2019). Bên c ạnh đó, COVID-19 không ch ỉ gây ra nh ững tác động nghiêm tr ọng đối với s ức kh ỏe, mà còn t ạo ra m ột môi tr ường kinh t ế rủi ro ch ưa t ừng có, b ị ảnh h ưởng bởi l ệnh phong t ỏa toàn c ầu và tri ển v ọng bi quan v ề tươ ng lai c ủa nhi ều l ĩnh v ực c ủa nền kinh t ế (Nguy ễn và c ộng s ự, 2021). Theo nhi ều nghiên c ứu, tài chính toàn c ầu và mối liên h ệ gi ữa th ị tr ường ch ứng khoán và h ệ th ống kinh t ế, th ị tr ường ch ứng khoán của h ầu h ết các qu ốc gia đều ch ịu t ổn th ất n ặng n ề mặc dù đã áp d ụng các bi ện pháp ng ăn ch ặn và phòng ng ừa d ịch b ệnh. Trong bốn đợt bùng phát d ịch, Vi ệt Nam đã ban lệnh phong t ỏa và h ạn ch ế di chuy ển - điều này đã gây ra ảnh h ưởng tiêu c ực đến các ho ạt động kinh t ế (Ho và các c ộng s ự, 2021). M ặc dù GDP đạt m ức t ăng tr ưởng d ươ ng 2,91% (T ổng c ục Th ống kê, 2021), t ốc độ tăng tr ưởng kinh t ế năm 2020 v ẫn được ghi nh ận là th ấp nh ất trong giai đoạn 2011-2020. Bên c ạnh đó, ch ỉ số VN-Index (Th ị tr ường ch ứng khoán Vi ệt Nam) đã tr ải qua nh ững bi ến động giá m ạnh qua b ốn đợt bùng phát COVID-19. Tính t ừ ngày 20/1, ch ỉ số VN-Index đã gi ảm t ới 33,5%; t ừ 2 tháng 7 đến tháng 12 n ăm 2020, VN - index đã gi ảm 9,7% và s ụt gi ảm h ơn 12% k ể từ tháng 1 n ăm 2021. Trong đợt bùng phát th ứ 4, các ch ỉ số ngành có s ự bi ến động m ạnh và h ầu h ết các l ĩnh v ực trong th ị tr ường tài chính Vi ệt Nam đều b ị tác động tiêu cực t ừ đại d ịch. M ặc dù nh ận th ức được t ầm quan tr ọng c ủa s ự lan truy ền bi ến động gi ữa các ngành, nh ưng v ẫn ch ưa có nghiên c ứu nào được ti ến hành v ề các c ơ ch ế lan truy ền rủi ro trong th ị tr ường tài chính Vi ệt Nam. Billio và c ộng s ự (2012) đã định ngh ĩa rủi ro lan t ỏa bao g ồm m ột t ập h ợp các tổ ch ức liên k ết có m ối quan h ệ kinh doanh cùng có l ợi, qua đó s ự phá s ản c ủa m ột t ổ ch ức có th ể lan truy ền nhanh chóng đến các t ổ ch ức khác. Rủi ro lan t ỏa có th ể phân thành 2 lo ại. Lo ại th ứ nh ất là r ủi ro xu ất phát từ một vài cú s ốc tài chính làm cho m ột tập h ợp các t ổ ch ức ho ặc th ị tr ường ho ạt động không hi ệu qu ả. Lo ại th ứ hai là r ủi ro xu ất phát t ừ sự th ất b ại c ủa m ột ho ặc m ột s ố tổ ch ức c ụ th ể, sau đó lan truy ền sang các tổ ch ức khác do có s ự liên k ết gi ữa các t ổ ch ức (Furfine, 2003). Trong nh ững n ăm g ần đây, các nhà nghiên c ứu đã đặc bi ệt chú ý đến r ủi ro lan tỏa trên th ị tr ường ch ứng khoán, t ừ đó d ẫn đến nh ững ti ến b ộ không ng ừng trong các nghiên c ứu liên quan (Diebold & Yilmaz, 2014; Maghyereh và cộng s ự, 2016; Wang và c ộng s ự 2016a; Wang và c ộng s ự, 2016b; Yi và c ộng s ự, 2018; Nishimura & Sun, 2018). Tuy nhiên, đối v ới vi ệc nghiên c ứu v ề tác động lan t ỏa c ủa r ủi ro trên th ị tr ường ch ứng khoán, các nhà nghiên c ứu ch ủ yếu t ập trung vào các hi ệu ứng lan truy ền r ủi ro trong ngành ngân hàng, gi ữa các t ổ ch ức tài chính niêm y ết, gi ữa các th ị tr ường tài chính v ới nhau, ho ặc các ngành công nghi ệp (Amelia & Philip, 2011; Diebold & Yilmaz, 2014; Maghyereh và c ộng s ự, 2016; Wang và c ộng s ự (2016a, 2016b); Yi và cộng s ự (2018); Nishimura & Sun, 2018). Tuy nhiên, ch ưa có nhi ều nghiên c ứu về rủi ro lan t ỏa gi ữa các doanh nghi ệp niêm y ết trên th ị tr ường ch ứng khoán, đặc bi ệt là t ại Vi ệt Nam. Ngoài ra, nguyên nhân gây ra s ự lan t ỏa r ủi ro v ẫn ch ưa được nghiên c ứu đầy đủ, và m ối liên h ệ nh ư v ậy v ới ảnh h ưởng c ủa cu ộc kh ủng ho ảng s ức kh ỏe và tài chính toàn c ầu ch ưa được nghiên c ứu nhi ều. H ơn th ế nữa, các nghiên c ứu tr ước đây mới ch ỉ nghiên c ứu v ề tác động m ột chi ều gi ữa các bi ến s ố hay gi ữa các th ị tr ường. Các nghiên c ứu ch ưa quan tâm t ới vi ệc xây d ựng m ột h ệ th ống và phân tích s ự tươ ng tác qua l ại gi ữa các th ị tr ường, để ch ỉ ra được c ơ ch ế truy ền d ẫn r ủi ro và gi ải thích được v ấn đề liên quan t ới nguy c ơ r ủi ro. Để kh ắc ph ục nh ững h ạn ch ế trên, tác gi ả đã l ựa ch ọn m ột ph ươ ng pháp ti ếp cận m ới để đo l ường r ủi ro lan t ỏa c ủa các công ty d ựa trên giá c ổ phi ếu và các s ố li ệu tài chính c ơ b ản. Lu ận án này là nghiên c ứu đầu tiên áp d ụng ph ươ ng pháp ti ếp c ận ph ổ bi ến c ủa Diebold và Yilmaz (2012) để gi ải thích s ự lan truy ền r ủi ro trong biến 3 động th ị tr ường ch ứng khoán Vi ệt Nam. M ục tiêu chính c ủa lu ận án là gi ải thích ngu ồn g ốc c ủa s ự bi ến động trong th ị tr ường tài chính Vi ệt Nam. Tác gi ả cố gắng gi ải thích ngu ồn g ốc c ủa s ự bi ến động thông qua phân tích lan t ỏa r ủi ro c ủa nh ững nhóm cổ phiếu khác nhau và gi ữa các nhóm c ổ phi ếu. Đồng th ời, tác gi ả cũng phân chia thành các giai đoạn nghiên c ứu khác nhau bao g ồm th ời k ỳ ít b ị bi ến động, th ời k ỳ bất ổn tài chính toàn c ầu do đại d ịch COVID-19, và giai đoạn ph ục h ồi sau đại d ịch COVID-19 nh ưng có x ảy ra nh ững xung đột chính tr ị. Các phân tích này s ẽ giúp chúng ta th ấy được ảnh h ưởng lan t ỏa gi ữa các doanh nghi ệp khi có m ột cú s ốc di ễn ra mà còn ch ỉ ra m ạng l ưới k ết n ối có tính động gi ữa các doanh nghi ệp trong vi ệc lan truy ền kh ủng ho ảng ở giai đoạn t ươ ng ứng. Lu ận án này c ũng ki ểm tra s ự ảnh h ưởng c ủa các c ơ s ở hạ tầng kinh t ế chính và đại d ịch COVID-19 đến s ự liên k ết gi ữa các ngành v ới k ỳ vọng s ẽ cung c ấp nh ững phát hi ện quan tr ọng cho các nhà l ập chính sách, Chính ph ủ và các nhà đầu t ư nh ằm đư a ra các khuy ến ngh ị chính sách phù h ợp cho Chính ph ủ Vi ệt Nam, t ừ đó có th ể ki ểm soát s ự lan truy ền bi ến động gi ữa n ội b ộ nhóm c ổ phi ếu, s ự lan t ỏa r ủi ro gi ữa các nhóm c ổ phi ếu, và h ạn ch ế các h ậu qu ả của các cú s ốc, d ẫn t ới s ự khu ếch tán r ủi ro trên toàn b ộ th ị tr ường tài chính c ủa Vi ệt Nam. Xem xét nh ững khía c ạnh này có th ể tr ở nên càng quan tr ọng đối v ới s ự phát tri ển c ủa Vi ệt Nam. Mục đích c ủa Lu ận án này là xem xét m ối quan h ệ động gi ữa c ổ phi ếu và các ch ỉ số ở nh ững n ước đang phát tri ển nh ư Vi ệt Nam. Tác gi ả phát tri ển m ở rộng k ỹ thu ật véc t ơ t ự hồi quy (VAR) c ủa Diebold và Yilmaz (2014) k ết h ợp v ới ph ươ ng pháp của Antonakakis và các c ộng s ự (2017) để tính toán m ức độ tươ ng quan đồng th ời t ừ một h ệ th ống mô hình được tác gi ả đề xu ất. Bên c ạnh đó, lu ận án c ũng áp d ụng ph ươ ng pháp h ồi quy tính toán t ất c ả các ch ỉ số kết n ối b ằng cách s ử dụng mô hình véc tơ t ự hồi quy phân v ị QVAR. Ph ươ ng pháp này s ẽ giúp cho chúng ta quan sát được vai trò c ủa t ừng bi ến (các c ổ phi ếu) trong mô hình k ết n ối lan t ỏa, t ừ đó giúp chúng ta đánh giá được c ơ ch ế truy ền t ải r ủi ro trong h ệ th ống trong ng ắn h ạn và dài h ạn. B ằng cách xem xét m ối liên h ệ gi ữa các lo ại c ổ phi ếu khác nhau c ủa Vi ệt Nam, nghiên c ứu này có th ể làm tài li ệu tham kh ảo cho các nghiên c ứu sâu h ơn sau này. 2. M ục tiêu nghiên c ứu và câu h ỏi nghiên c ứu 2.1. M ục tiêu t ổng quát Nghiên c ứu nh ằm đạt được các m ục tiêu d ưới đây: Th ứ nh ất, nghiên c ứu phân tích v ấn đề về rủi ro mà các doanh nghi ệp đối m ặt đặc bi ệt trong và sau giai đoạn kh ủng ho ảng d ịch b ệnh COVID-19. T ừ đó đư a ra đánh 4 giá v ề rủi ro lan t ỏa gi ữa các doanh nghi ệp thu ộc các nhóm khác nhau được niêm y ết trên TTCK Vi ệt Nam, bao gồm nhóm doanh nghi ệp có v ốn hóa l ớn, nhóm có v ốn hóa trung bình, và nhóm có v ốn hóa nh ỏ với nhi ều r ủi ro. Đồng th ời, nghiên c ứu s ẽ dựa trên vi ệc phân tích m ột s ố tình hu ống điển hình v ề cú s ốc nh ư x ảy ra xung đột chính tr ị gi ữa Nga và Ukraina, kh ủng ho ảng tài chính, hay kh ủng ho ảng d ịch b ệnh.... Th ứ hai , nghiên c ứu xác định cách th ức truy ền t ải, ho ặc c ơ ch ế dẫn t ới r ủi ro của h ệ th ống tài chính, v ới tình hu ống c ụ th ể của Vi ệt Nam. 2.2. Nhi ệm v ụ nghiên c ứu - Hệ th ống hóa c ơ s ở lý lu ận và đề xu ất mô hình nghiên c ứu v ề rủi ro lan t ỏa của các công ty thu ộc t ừng nhóm c ổ phi ếu khác nhau, và c ơ ch ế gây ra s ự bất ổn t ại các công ty được niêm y ết trên th ị tr ường ch ứng khoán. - Đánh giá th ực tr ạng r ủi ro c ủa các công ty thu ộc nhóm được xem là r ủi ro, nhóm có v ốn hóa l ớn và nhóm có v ốn hóa trung bình trên th ị tr ường ch ứng khoán Vi ệt Nam trong giai đoạn 2017-2023, đặc bi ệt trong b ối c ảnh đại d ịch COVID-19 và sau giai đoạn đại d ịch, cùng v ới các kh ủng ho ảng chính tr ị trên toàn c ầu nh ư cu ộc xung đột chính tr ị gi ữa Nga và Ukraina. - Phân tích và đánh giá c ơ ch ế lan t ỏa r ủi ro gi ữa các c ổ phi ếu thu ộc cùng m ột nhóm và nh ững nhóm c ổ phi ếu v ới nhau trên th ị tr ường ch ứng khoán Vi ệt Nam, giai đoạn 2017-2023, đặc bi ệt trong và sau đại d ịch COVID-19 và trong b ối c ảnh các kh ủng ho ảng chính tr ị toàn c ầu (nh ư cu ộc xung đột chính tr ị gi ữa Nga và Ukraina). - Đề xu ất các gi ải pháp c ụ th ể nh ằm h ạn ch ế rủi ro c ủa t ừng nhóm c ổ phi ếu và hạn ch ế sự lan t ỏa r ủi ro gi ữa các nhóm trên th ị tr ường ch ứng khoán Vi ệt Nam. Cung cấp các khuy ến ngh ị và chi ến l ược để ổn định th ị tr ường tài chính Vi ệt Nam trong giai đoạn ph ục h ồi kinh t ế - xã h ội h ậu COVID-19 ho ặc giai đoạn có x ảy ra nh ững kh ủng ho ảng chính tr ị trên th ế gi ới (nh ư cu ộc xung đột chính tr ị gi ữa Nga và Ukraina). 2.3. Câu h ỏi nghiên c ứu Lu ận án h ướng đến tr ả lời câu h ỏi nghiên c ứu sau: (1) Th ực tr ạng r ủi ro (được đo l ường b ằng xác su ất v ỡ nợ) mà nh ững doanh nghi ệp thu ộc nhóm có v ốn hóa lớn, v ốn hóa trung bình hay nh ững doanh nghi ệp v ốn hóa nh ỏ với nhi ều r ủi ro trên th ị tr ường ch ứng khoán Vi ệt Nam trong th ời gian qua nh ư th ế nào? S ự khác bi ệt v ề th ực tr ạng này ở từng nhóm ra sao? (2) Các giai đoạn b ất ổn trong và sau đại d ịch COVID-19, giai đoạn có x ảy ra nh ững kh ủng ho ảng chính tr ị trên th ế gi ới (nh ư cu ộc xung đột chính tr ị gi ữa Nga và 5 Ukraina) rủi ro trên th ị tr ường ch ứng khoán Vi ệt Nam có b ị tác động m ạnh h ơn so v ới tr ước kh ủng ho ảng không? Tác động c ủa các s ự ki ện b ất ổn này có khác nhau t ới các nhóm doanh nghi ệp khác nhau không? (3) C ơ ch ế lan t ỏa r ủi ro gi ữa các c ổ phi ếu thu ộc cùng m ột nhóm và nh ững nhóm c ổ phi ếu v ới nhau trên th ị tr ường ch ứng khoán Vi ệt Nam, giai đoạn 2017-2023, đặc bi ệt trong và sau đại d ịch COVID-19, giai đoạn có x ảy ra nh ững kh ủng ho ảng chính tr ị trên th ế gi ới (nh ư cu ộc xung đột chính tr ị gi ữa Nga và Ukraina) di ễn ra nh ư th ế nào? (4) Gi ải pháp nào s ẽ hạn ch ế được rủi ro của t ừng nhóm c ổ phi ếu và h ạn ch ế sự lan t ỏa r ủi ro gi ữa các nhóm c ổ phi ếu trên th ị tr ường ch ứng khoán Vi ệt Nam t ừ đó d ẫn tới s ự kh ủng ho ảng c ủa th ị tr ường tài chính Vi ệt nam trong giai đoạn ph ục h ồi kinh t ế - xã h ội h ậu COVID-19 ho ặc giai đoạn có x ảy ra nh ững kh ủng ho ảng chính tr ị trên th ế gi ới (nh ư cu ộc xung đột chính tr ị gi ữa Nga và Ukraina)? 3. Đối t ượng và ph ạm vi nghiên c ứu Đối t ượng nghiên c ứu: Các công ty được niêm y ết trên th ị tr ường ch ứng khoán được phân chia thành các nhóm: (i) v ốn hóa l ớn, ổn định, (ii) v ốn hóa trung bình, và (iii) v ốn hóa nh ỏ, r ủi ro. Khách th ể nghiên c ứu: Các công ty được niêm y ết trên th ị tr ường ch ứng khoán Vi ệt Nam; các nhà ho ạch định chính sách ti ền t ệ và tài chính, qu ản lý th ị tr ường h ướng tới ph ục h ồi, ổn định và thúc đẩy s ự phát tri ển ổn định c ủa th ị tr ường tài chính. Th ời gian nghiên c ứu: Các s ố li ệu th ống kê c ủa luận án được t ập h ợp trong giai đoạn 2017-2023. Trong th ời gian này, Vi ệt Nam đã tr ải qua các giai đoạn khác nhau có th ể phân tách nh ư sau: Giai đoạn 1 là giai đoạn tr ước n ăm 2019, tr ước khi giai đoạn bất ổn do kh ủng ho ảng d ịch b ệnh COVID-19 gây ra. Đây được xem là giai đoạn đánh giá có s ự phát tri ển khá ổn định của th ị tr ường tài chính Vi ệt Nam. Th ị tr ường tài chính Vi ệt Nam trong giai đoạn này không ch ịu tác động nhi ều và m ạnh b ởi các cú s ốc toàn c ầu. Giai đoạn 2 là giai đoạn t ừ 2019 t ới 2022. Giai đoạn này được đánh d ấu b ởi sự bất ổn c ủa n ền kinh t ế toàn c ầu nói chung và n ền kinh t ế tài chính Vi ệt Nam nói riêng. Các cú s ốc toàn c ầu đã ảnh h ưởng đến th ị tr ường tài chính, gây ra nh ững bi ến động và thách th ức. Giai đoạn 3, t ừ năm 2022 t ới 2023. Đây là giai đoạn khi mà làn sóng kh ủng ho ảng d ịch b ệnh COVID-19 d ần d ần thoái thui, Vi ệt Nam b ắt đầu giai đoạn h ậu COVID-19 và b ắt tay ph ục h ồi n ền kinh t ế. Tuy nhiên, giai đoạn này c ũng đặc bi ệt khi đầu n ăm 2022 c ũng đánh d ấu x ảy ra s ự ki ện liên quan t ới xung đột chính tr ị trên th ế gi ới, đặc bi ệt là xung đột chính tr ị gi ữa Nga và Ukraina. Vi ệc phân chia các 6 giai đoạn phân tích khác nhau s ẽ cung c ấp nhi ều ý ngh ĩa khi phân tích và khuy ến ngh ị gi ải pháp phù h ợp v ới th ị tr ường tài chính Vi ệt Nam. Không gian nghiên c ứu: Số li ệu s ử dụng để phân tích mô hình th ực nghi ệm c ủa các công ty được niêm y ết trên th ị tr ường ch ứng khoán được phân chia thành các nhóm: (i) v ốn hóa l ớn, ổn định, (ii) v ốn hóa trung bình, và (iii) v ốn hóa nh ỏ, r ủi ro. 4. Ph ươ ng pháp nghiên c ứu Các k ỹ thu ật phân tích được s ử dụng trong lu ận án bao g ồm: mô hình t ự hồi quy véc t ơ (VAR) c ủa Diebold và Yilmaz (2014) k ết h ợp v ới ph ươ ng pháp c ủa Antonakakis và các c ộng s ự (2017) để tính toán m ức độ tươ ng quan v ới gi ả định là s ự tươ ng quan này thay đổi theo th ời gian. TVP-VAR là m ột ph ươ ng pháp thay th ế cho ph ươ ng pháp ph ươ ng pháp d ự báo g ối đầu (Rolling window) để xem xét các tham s ố bi ến động theo th ời gian. B ằng cách ước l ượng các tham s ố bi ến động theo th ời gian bằng ph ươ ng pháp b ộ lọc Kalman, thay vì ph ươ ng pháp d ự báo g ối đầu (Rolling window), các mô hình TVP-VAR h ạn ch ế vi ệc m ất các quan sát có giá tr ị. Ưu điểm của mô hình này là nó không nh ạy v ới các y ếu t ố ngo ại lai (Antonakakis và c ộng s ự, 2020; Balcilar và c ộng s ự, 2021; Gabauer & Gupta, 2018). Bên c ạnh đó, lu ận án c ũng áp d ụng ph ươ ng pháp h ồi quy tính toán t ất cả các ch ỉ số kết n ối b ằng cách s ử dụng mô hình vect ơ t ự hồi quy phân v ị ho ặc QVAR. Ph ươ ng pháp này s ẽ giúp cho chúng ta quan sát được vai trò c ủa t ừng bi ến trong mô hình k ết n ối lan t ỏa, t ừ đó giúp chúng ta đánh giá được c ơ ch ế truy ền t ải r ủi ro trong h ệ th ống. Các c ơ ch ế truy ền t ải này được gi ả định thay đổi theo th ời gian và có s ự khác bi ệt trong ng ắn h ạn và dài h ạn. Điều này có ý ngh ĩa vô cùng quan tr ọng cho các nhà nghiên c ứu th ị tr ường, nhà l ập chính sách và các nhà đầu t ư trong vi ệc th ực hi ện các chiến l ược qu ản lý và chi ến l ược đầu t ư. Các chính sách và các chi ến l ược trong ng ắn h ạn và dài h ạn s ẽ được đư a ra để qu ản lý th ị tr ường ch ứng khoán và th ực hi ện các ho ạt động đầu t ư trên th ị tr ường này m ột cách hi ệu qu ả và an toàn. 5. K ết c ấu c ủa Lu ận án Ngoài ph ần m ở đầu, k ết lu ận, danh m ục tài li ệu tham kh ảo và các ph ụ lục, k ết cấu c ủa Lu ận án được thi ết k ế bao g ồm 04 ch ươ ng, c ụ th ể: Ch ươ ng 1: Cơ s ở lý lu ận và t ổng quan nghiên c ứu v ề rủi ro lan t ỏa của các công ty niêm y ết trên th ị tr ường ch ứng khoán Ch ương 2: Ph ươ ng pháp nghiên c ứu và mô hình nghiên c ứu Ch ươ ng 3: Phân tích th ực tr ạng rủi ro lan t ỏa của các công ty niêm y ết trên th ị tr ường ch ứng khoán Vi ệt Nam Ch ươ ng 4: Kết lu ận và hàm ý chính sách 7 CH ƯƠ NG 1 CƠ S Ở LÝ LU ẬN VÀ T ỔNG QUAN NGHIÊN C ỨU V Ề RỦI RO LAN T ỎA CỦA CÁC CÔNG TY NIÊM Y ẾT TRÊN TH Ị TR ƯỜNG CH ỨNG KHOÁN 1.1. C ơ s ở lý lu ận v ề r ủi ro lan to ả của các công ty niêm y ết trên th ị tr ường ch ứng khoán 1.1.1. Khái ni ệm r ủi ro và phân lo ại r ủi ro trên th ị tr ường ch ứng khoán 1.1.1.1. T ổng quan v ề th ị tr ường ch ứng khoán a. Khái ni ệm v ề th ị tr ường ch ứng khoán Th ị tr ường tài chính g ồm th ị tr ường ti ền t ệ và th ị tr ường v ốn. Trong đó, th ị tr ường ch ứng khoán là m ột b ộ ph ận quan tr ọng c ủa th ị tr ường v ốn, nh ằm huy động các ngu ồn v ốn trong xã h ội để tài tr ợ cho các ho ạt động c ủa doanh nghi ệp, các t ổ ch ức kinh t ế và Nhà n ước,. Nói theo cách khác, th ị tr ường ch ứng khoán là n ơi trao đổi, mua bán các lo ại ch ứng khoán hay các gi ấy t ờ có giá. Vi ệc trao đổi, mua bán được th ực hi ện theo nh ững quy t ắc ấn định tr ước (Nguy ễn Th ị Minh Hu ệ và c ộng s ự, 2019). Th ị tr ườ ng tài chính Th ị tr ườ ng ti ền t ệ Th ị tr ườ ng v ốn Th ị tr ườ ng ch ứng Th ị tr ườ ng n ợ dài khoán hạn Hình 1.1. C ơ c ấu c ủa th ị tr ường tài chính Ngu ồn: Tác gi ả tự tổng h ợp Về bản ch ất, th ị tr ường ch ứng khoán là n ơi t ập trung phân ph ối các ngu ồn v ốn ti ết ki ệm hay v ốn nhàn r ỗi t ạm th ời, n ơi giao d ịch các công c ụ tài chính c ủa th ị tr ường vốn. Các ch ứng khoán được giao d ịch là các công c ụ tài chính mà ng ười phát hành 8 đồng ý tr ả cho nhà đầu t ư kho ản ti ền lãi cùng v ới kho ản g ốc vay ho ặc đầu t ư ban đầu. Ch ứng khoán có ba thu ộc tính là thanh kho ản, sinh l ời và r ủi ro. Ch ứng khoán có th ể được th ể hi ện d ưới các hình th ức khác nhau nh ư bút toán ghi s ổ, ch ứng ch ỉ hay d ữ li ệu điện t ử. Ch ứng khoán th ường g ồm các lo ại sau đây: - Cổ phi ếu, trái phi ếu, ch ứng ch ỉ Qu ỹ; - Quy ền mua c ổ ph ần, ch ứng quy ền, quy ền ch ọn mua, quy ền ch ọn bán, h ợp đồng t ươ ng lai, nhóm ch ứng khoán ho ặc ch ỉ số ch ứng khoán; - Hợp đồng góp v ốn đầu t ư; - Các lo ại ch ứng khoán khác theo quy định c ủa B ộ Tài chính b. Ch ủ th ể tham gia th ị tr ường ch ứng khoán Các ch ủ th ể tham gia th ị tr ường ch ứng khoán có th ể là các t ổ ch ức ho ặc cá nhân, th ường được chia thành 4 nhóm: (1) ch ủ th ể phát hành, (2) nhà đầu t ư, (3) các t ổ ch ức cung ứng dịch v ụ, (4) c ơ quan qu ản lý và giám sát th ị tr ường. ● Ch ủ th ể phát hành Ch ủ th ể phát hành là nh ững ng ười có nhu c ầu v ề vốn nên huy động b ằng cách phát hành ch ứng khoán và bán cho các nhà đầu t ư ho ặc nh ững ng ười kinh doanh ch ứng khoán. Ch ủ th ể phát hành bao gồm Chính ph ủ, chính quy ền địa ph ươ ng, qu ỹ đầu t ư và doanh nghi ệp. ● Nhà đầu t ư Nhà đầu t ư có th ể là cá nhân hay t ổ ch ức, c ũng có th ể là trong n ước hay ngoài nước. H ọ tham gia mua bán ch ứng khoán trên th ị tr ường v ới m ục đích ki ếm l ời. Trong quá trình đầu t ư, họ luôn ph ải cân nh ắc gi ữa l ợi nhu ận k ỳ vọng và r ủi ro để lựa ch ọn ra các hình th ức đầu t ư phù h ợp. Có th ể chia thành 2 lo ại nhà đầu t ư là nhà đầu t ư cá nhân và nhà đầu t ư t ổ ch ức. Nhà đầu t ư cá nhân có th ể được chia thành nhà đầu t ư th ận tr ọng và nhà đầu tư mạo hi ểm. Các nhà đầu t ư th ận tr ọng là nh ững ng ười không ch ấp nh ận r ủi ro nên th ường tìm ki ếm các kho ản đầu t ư có l ợi nhu ận th ấp. Ng ược l ại, nh ững nhà đầu t ư m ạo hi ểm là nh ững nhà đầu t ư s ẵn sàng ch ấp nh ận r ủi ro cao v ới m ức k ỳ vọng l ợi nhu ận cao h ơn. Nhà đầu t ư t ổ ch ức là các định ch ế đầu t ư, th ường xuyên mua bán ch ứng khoán với s ố lượng l ớn trên th ị tr ường. Ví d ụ: các công ty ch ứng khoán, qu ỹ đầu t ư, ngân hàng th ươ ng m ại, các công ty b ảo hi ểm 9 • Cơ quan qu ản lý th ị tr ường Cơ quan qu ản lý th ị tr ường là các c ơ quan qu ản lý và giám sát đối v ới ho ạt động c ủa th ị tr ường ch ứng khoán. Đó có th ể là nh ững c ơ quan qu ản lý nhà n ước v ề th ị tr ường ch ứng khoán (VD: Chính ph ủ, Qu ốc h ội, Ủy ban ch ứng khoán, các b ộ ngành có liên quan nh ư B ộ Tài chính, Ngân hàng Trung ương, B ộ Tư pháp ) hay các t ổ ch ức t ự qu ản bao g ồm S ở giao d ịch ch ứng khoán và Hi ệp h ội các nhà kinh doanh ch ứng khoán. ● Các t ổ ch ức cung ứng d ịch v ụ trên th ị tr ường ch ứng khoán Các t ổ ch ức cung ứng d ịch v ụ chính trên th ị tr ường ch ứng khoán bao g ồm các ngân hàng th ươ ng m ại, công ty ch ứng khoán, công ty qu ản lý Qu ỹ, công ty ki ểm toán và công ty đánh giá h ệ số tín nhi ệm. M ỗi t ổ ch ức cung ứng các d ịch v ụ khác nhau nh ằm ph ục v ụ cho ho ạt động c ủa th ị tr ường ch ứng khoán được v ận hành m ột cách thu ận l ợi. - Ngân hàng th ươ ng m ại: cung c ấp các d ịch v ụ thanh toán cho các giao d ịch trên th ị tr ường ch ứng khoán, b ảo qu ản tài s ản cho qu ỹ đầu t ư, định giá tài s ản, theo dõi sự tăng gi ảm c ủa tài s ản, đồng th ời giám sát và ki ểm tra ho ạt động c ủa các công ty qu ản lý qu ỹ. - Công ty ch ứng khoán: th ường cung ứng các d ịch v ụ nh ư môi gi ới ch ứng khoán, b ảo lãnh phát hành, t ư v ấn đầu t ư và qu ản lý danh m ục đầu t ư. - Công ty qu ản lý qu ỹ: th ực hi ện vi ệc nghiên c ứu đầu t ư, qu ản lý danh m ục đầu tư, t ư v ấn đầu t ư và t ư v ấn tài chính, qua đó nh ững h ỗ tr ợ khách hàng t ối ưu hóa các kho ản đầu t ư thông qua các công c ụ tài chính. - Công ty ki ểm toán: đóng vai trò xác th ực xem báo cáo tài chính có ph ản ảnh ánh trung th ực và h ợp lý v ề tình hình tài chính c ủa các doanh nghi ệp hay không, qua đó đảm b ảo tính minh b ạch c ủa các thông tin tài chính được công b ố. - Công ty đánh giá h ệ số tín nhi ệm: đây là nh ững công ty chuyên cung c ấp d ịch vụ đánh giá v ề kh ả năng hoàn tr ả nợ vay c ủa các nhà phát hành các công c ụ nợ nh ư trái phi ếu, th ươ ng phi ếu D ịch v ụ này không nh ững h ữu ích cho các nhà phát hành mà còn v ới c ả các nhà đầu t ư các công c ụ nợ. V ới các nhà phát hành công c ụ nợ, k ết qu ả xếp h ạng tín nhi ệm ảnh h ưởng r ất l ớn đến s ự thành công c ủa vi ệc phát hành. V ới các nhà đầu t ư, đây chính là c ăn c ứ để họ đư a ra quy ết định l ựa ch ọn đầu t ư vào công cụ nợ của nhà phát hành nào. Trên th ế gi ới có 3 t ổ ch ức x ếp h ạng n ổi ti ếng nh ất là Moody’s, Standard & Poor’s và Fitch. 10 c. Hàng hóa c ủa th ị tr ường ch ứng khoán Th ị tr ường ch ứng khoán là n ơi giao d ịch các hàng hóa ch ứng khoán. Ch ứng khoán được hi ểu là “m ột tài s ản tài chính trong đó xác định s ố vốn c ủa nhà đầu t ư v ề quy ền s ở hữu c ổ ph ần trong m ột công ty phát hành c ổ phi ếu, ho ặc quy ền nh ận các kho ản thanh toán đối với vi ệc n ắm gi ữ trái phi ếu c ủa Chính ph ủ hay công ty phát hành trái phi ếu, ho ặc các quy ền h ợp pháp v ề thu nh ập và tài s ản trong m ột th ời h ạn nào đó” (Hu ệ và c ộng s ự, 2019). M ột s ố ch ứng khoán điển hình bao g ồm: c ổ phi ếu, trái phi ếu, ch ứng ch ỉ Qu ỹ đầu t ư và công c ụ phái sinh. Cổ phi ếu: là lo ại ch ứng khoán xác nh ận quy ền và l ợi ích h ợp pháp c ủa ng ười s ở hữu đối v ới m ột ph ần v ốn c ổ ph ần c ủa t ổ ch ức phát hành (Ph ươ ng và c ộng s ự, 2020). Trái phi ếu: là m ột lo ại ch ứng khoán quy định ngh ĩa v ụ của ng ười phát hành (ng ười đi vay) ph ải hoàn tr ả cho ch ủ sở hữu ch ứng khoán (ch ủ nợ) kho ản ti ền g ốc khi đến h ạn và kho ản ti ền lãi trong th ời gian nh ất định (Ph ươ ng và c ộng s ự, 2020). Ch ứng ch ỉ Qu ỹ đầu t ư: là ch ứng khoán nh ận quy ền s ở hữu c ủa ng ười đầu t ư đối v ới m ột ph ần v ốn góp Qu ỹ đầu t ư ch ứng khoán. Ch ứng khoán phái sinh : là m ột d ạng h ợp đồng đặc bi ệt, trong đó xác nh ận quy ền ho ặc ngh ĩa v ụ pháp lý c ủa ng ười tham gia h ợp đồng đối v ới m ột giao d ịch c ụ th ể nào đó trong t ươ ng lai. d. Phân lo ại c ổ phi ếu Có nhi ều cách để phân lo ại c ổ phi ếu, tuy nhiên, theo quy mô v ốn và m ức độ rủi ro khi giao d ịch có th ể phân lo ại c ổ phi ếu thành 3 lo ại là Bluechip, Midcap và r ủi ro. Bluechip : là lo ại c ổ phi ếu c ủa công ty có uy tín và tình hình tài chính v ững ch ắc, giá tr ị vốn hóa th ị tr ường l ớn. Nh ư v ậy, c ổ phi ếu c ủa nh ưng công ty l ớn có thu nh ập ổn định, c ổ tức th ấp và độ rủi ro th ấp s ẽ được x ếp vào nhóm Bluechip. Midcap : là c ổ phi ếu c ủa các doanh nghi ệp quy mô v ừa ph ải, có v ốn hóa ở mức trung bình t ừ 1.000 t ỷ đồng đến 10.000 t ỷ đồng. C ổ phi ếu thu ộc nhóm này có y ếu t ố cơ b ản t ốt th ường s ẽ đem l ại l ợi nhu ận cao cho nhà đầu t ư trong trung và dài h ạn. Nhóm r ủi ro : là các c ổ phi ếu b ị cảnh báo nguy c ơ hu ỷ niêm y ết do lãi sau thu ế công ty m ẹ âm t ại báo cáo ki ểm toán. 1.1.1.2. Rủi ro và phân lo ại r ủi ro trên th ị tr ường ch ứng khoán a. R ủi ro ● Khái ni ệm 11 Từ điển ti ếng Anh Oxford đị nh ngh ĩa r ủi ro là “c ơ h ội ho ặc kh ả n ăng g ặp nguy hi ểm, m ất mát, th ươ ng tích ho ặc các h ậu qu ả b ất l ợi khác”. T ừ điển c ũng đị nh ngh ĩa gặp r ủi ro là “có nguy c ơ g ặp nguy hi ểm”. Trong b ối c ảnh này, r ủi ro được s ử d ụng để bi ểu th ị nh ững h ậu qu ả tiêu c ực. Cùng quan điểm đó, theo Allan Willet (1951), r ủi ro là nh ững b ất tr ắc ngoài ý mu ốn x ảy ra trong quá trình s ản xu ất kinh doanh c ủa doanh nghi ệp, tác động tiêu c ực đến s ự tồn t ại và phát tri ển c ủa doanh nghi ệp. Theo Tô Kim Ng ọc và Nguy ễn Thanh Ph ươ ng (2015), r ủi ro có th ể được hi ểu là nh ững b ất tr ắc, nh ững nguy hi ểm x ảy ra. Nh ư v ậy, r ủi ro có th ể được hi ểu là nguy c ơ x ảy ra nh ững s ự ki ện không mong mu ốn và gây ra nh ững tác động tiêu cực đến các cá nhân hay t ổ ch ức. Tuy nhiên, ch ấp nh ận r ủi ro c ũng có th ể mang l ại k ết qu ả tích c ực. Vi ện Qu ản lý R ủi ro (IRM) định ngh ĩa r ủi ro là s ự kết h ợp gi ữa xác su ất c ủa m ột s ự ki ện và h ậu qu ả của nó. H ậu qu ả có th ể đi t ừ tích c ực đến tiêu c ực. Đây là m ột định ngh ĩa có tính ứng d ụng rộng rãi và th ực t ế, có th ể dễ dàng áp d ụng. ISO Guide 73 định ngh ĩa r ủi ro là “tác động c ủa s ự không ch ắc ch ắn đến các m ục tiêu”. Phiên b ản c ũ h ơn c ủa ISO Guide 73 (2002) c ũng l ưu ý r ằng tác động có th ể là tích c ực, tiêu c ực ho ặc sai l ệch so với d ự ki ến. Vi ện Ki ểm toán n ội b ộ (IIA) định ngh ĩa r ủi ro là s ự không ch ắc ch ắn v ề một s ự ki ện x ảy ra có th ể ảnh h ưởng đến vi ệc đạt được các m ục tiêu. IIA cho bi ết thêm r ằng rủi ro được đo l ường d ưới d ạng h ậu qu ả và kh ả năng x ảy ra. Phan Th ị Thu Hà cùng cộng s ự (2019) c ũng cho r ằng r ủi ro là kh ả năng x ảy ra s ự khác bi ệt gi ữa k ết qu ả th ực tế với k ỳ vọng ban đầu. Trong Mô hình định giá tài s ản v ốn (CAPM), r ủi ro được định ngh ĩa là s ự bi ến động c ủa l ợi nhu ận. Theo Manson (1992), r ủi ro là tác động c ủa nh ững bi ến c ố xảy ra trong t ươ ng lai lên giá tr ị ròng c ủa m ột ch ủ th ể kinh t ế ho ặc m ột danh m ục tài s ản. Trong đó, nh ững bi ến c ố này có th ể dự đoán được nh ưng không th ể dự đoán m ột cách chính xác. Nh ư v ậy, có nhi ều quan điểm khác nhau v ề rủi ro, tuy nhiên nhìn chung có th ể chia thành 2 quan điểm khác nhau cùng t ồn t ại trong giai đoạn hi ện nay; - Quan điểm th ứ nh ất, r ủi ro là nh ững bi ến c ố không l ường tr ước khi ến cho thu nh ập th ực t ế sai l ệch do v ới thu nh ập k ỳ v ọng ban đầ u. Nh ư v ậy, r ủi ro bao g ồm c ả r ủi ro t ăng giá và r ủi ro gi ảm giá so v ới giá k ỳ v ọng. T ừ đó, ng ười ta đã đư a ra cách th ức đo l ường r ủi ro d ựa trên bi ến độ ng c ủa m ức sinh l ời.