Luận án Nghiên cứu thống kê đánh giá phát triển bền vững ở Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN NGUYỄN MINH THU NGHIÊN CỨU THỐNG KÊ ĐÁNH GIÁ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG Ở VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Hà Nội - 2013 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN NGUYỄN MINH THU NGHIÊN CỨU THỐNG KÊ ĐÁNH GIÁ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG Ở VIỆT NAM Chuyên ngành: Kinh tế học(Thống kê kinh tế - xã hội) Mã số: 62.31.01.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. GS. TS Phạm Ngọc Kiểm 2. PGS.TS Bùi Đức Triệu Hà Nội - 2013 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi. Các số liệu và trích dẫn đã sử dụng trong luận án là hoàn toàn trung thực, chính xác. Các kết quả nghiên cứu của Luận án đã đƣợc tác giả công bố trên tạp chí khoa học, không trùng lắp với bất kỳ công trình nào khác. Tác giả Nguyễn Minh Thu ii MỤC LỤC DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT................................................................................. iv DANH MỤC BẢNG ................................................................................................... v DANH MỤC SƠ ĐỒ ................................................................................................ vi DANH MỤC ĐỒ THỊ .............................................................................................. vii PHẦN MỞ ĐẦU ......................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài....................................................................................... 1 2. Mục đích nghiên cứu ........................................................................................... 2 3. Đối tƣợng, phạm vi và phƣơng pháp nghiên cứu ................................................ 2 4. Những đóng góp mới của luận án ....................................................................... 3 5. Kết cấu của luận án.............................................................................................. 4 CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN VỀ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG .................................. 5 1.1. Khái niệm phát triển và phát triển bền vững .................................................... 5 1.1.1. Khái niệm phát triển .................................................................................. 5 1.1.2. Khái niệm phát triển bền vững .................................................................. 7 1.2. Sự cần thiết phải thực hiện phát triển bền vững ............................................... 9 1.3. Nội dung của phát triển bền vững .................................................................. 12 1.3.1. Nội dung phát triển bền vững theo một số tổ chức quốc tế ..................... 12 1.3.2. Nội dung phát triển bền vững ở Việt Nam .............................................. 19 1.4. Hệ thống chỉ tiêu thống kê phát triển bền vững ............................................. 21 1.4.1. Một số vấn đề chung về hệ thống chỉ tiêu thống kê ................................ 21 1.4.2. Các nghiên cứu về hệ thống chỉ tiêu thống kê phát triển bền vững trên thế giới ..................................................................................................................... 22 1.4.3. Các nghiên cứu về hệ thống chỉ tiêu thống kê phát triển bền vững ở Việt Nam .................................................................................................................... 24 KẾT LUẬN CHƢƠNG 1 .......................................................................................... 36 CHƢƠNG 2. XÂY DỰNG PHƢƠNG PHÁP TÍNH CHỈ SỐ TỔNG HỢP ĐÁNH GIÁ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG Ở VIỆT NAM ..................................................... 38 2.1. Các nghiên cứu đã có về phƣơng pháp xây dựng chỉ số tổng hợp ................. 38 2.2. Đề xuất phƣơng pháp tính chỉ số tổng hợp phát triển bền vững ở Việt Nam 44 2.2.1. Phƣơng pháp tính các chỉ số riêng biệt .................................................... 45 iii 2.2.2. Phƣơng pháp tính các chỉ số thành phần ................................................. 58 2.2.3. Công thức tính chỉ số tổng hợp phát triển bền vững ............................... 71 KẾT LUẬN CHƢƠNG 2 .......................................................................................... 72 CHƢƠNG 3. TÍNH TOÁN THỬ NGHIỆM VÀ PHÂN TÍCH BIẾN ĐỘNG CHỈ SỐ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG Ở VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 2001 – 2010 .................. 74 3.1. Tính toán thử nghiệm chỉ số tổng hợp phát triển bền vững ở Việt Nam giai đoạn 2001 – 2010 .................................................................................................. 74 3.1.1. Điều kiện số liệu các chỉ tiêu thống kê phát triển bền vững ở Việt Nam hiện nay .............................................................................................................. 74 3.1.2. Tính toán các chỉ số riêng biệt ................................................................. 77 3.1.3. Tính toán các chỉ số thành phần .............................................................. 80 3.1.4. Tính toán chỉ số tổng hợp phát triển bền vững ........................................ 86 3.1.5. Nhận xét các cách tính chỉ số tổng hợp phát triển bền vững ................... 87 3.2. Phân tích xu thế phát triển bền vững ở Việt Nam giai đoạn 2001 - 2010 ...... 91 3.2.1. Lựa chọn phƣơng pháp phân tích ............................................................ 91 3.2.2. Xu hƣớng phát triển bền vững ở Việt Nam giai đoạn 2001 - 2010 ......... 91 3.3. Đánh giá chung về chỉ số phát triển bền vững và một số kiến nghị ............... 96 3.3.1. Đánh giá chung về chỉ số phát triển bền vững......................................... 96 3.3.2. Một số kiến nghị và giải pháp về công tác thống kê phát triển bền vững ở Việt Nam ............................................................................................................ 98 KẾT LUẬN CHƢƠNG 3 ........................................................................................ 102 KẾT LUẬN ............................................................................................................. 104 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ......................................................................................... 106 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................... 107 PHỤ LỤC ................................................................................................................ 111 iv DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Viết tắt Tiếng Anh Tiếng Việt ESI Environmental Sustainability Index Chỉ số bền vững môi trƣờng GDP Gross Domestic Product Tổng sản phẩm trong nƣớc HDI Human Development Index Chỉ số phát triển con ngƣời HFI Human Freedom Index Chỉ số về quyền tự do của con ngƣời PCI Provincial Competitiveness Index Chỉ số năng lực cạnh tranh cấp tỉnh TFP Total Factor Productivity Năng suất các nhân tố tổng hợp UNCSD The United Nations Commission on Hội đồng phát triển bền vững Sustainable Development của Liên hợp quốc UNDP United Nations Development Chƣơng trình phát triển Liên Programme hợp quốc WCED World Commission on Environment Ủy ban Môi trƣờng và Phát triển and Development Thế giới v DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1. Từ phát triển đến phát triển bền vững ........................................................ 9 Bảng 1.2. Hệ thống chỉ tiêu thống kê giám sát và đánh giá phát triển bền vững ở Việt Nam giai đoạn 2011 – 2020 .............................................................................. 28 Bảng 2.1. Các chỉ tiêu phát triển bền vững thuận ..................................................... 48 Bảng 2.2. Các chỉ tiêu phát triển bền vững nghịch ................................................... 50 Bảng 2.3. Công thức tính chỉ số riêng biệt cho từng chỉ tiêu .................................... 52 Bảng 2.4. Bảng xác định giá trị tối đa, giá trị tối thiểu cho nhóm chỉ tiêu thuận và nghịch ........................................................................................................................ 54 Bảng 2.5. Lựa chọn giá trị giới hạn của các chỉ tiêu trong hệ thống chỉ tiêu thống kê phát triển bền vững .................................................................................................... 59 Bảng 2.6. Xác định quyền số cho nhóm chỉ tiêu kinh tế........................................... 66 Bảng 2.7. Xác định quyền số cho nhóm chỉ tiêu xã hội ............................................ 67 Bảng 2.8. Xác định quyền số cho nhóm chỉ tiêu về tài nguyên và môi trƣờng ........ 68 Bảng 2.9. Bảng tổng hợp quyền số ứng với từng chỉ tiêu ......................................... 69 trong hệ thống chỉ tiêu phát triển bền vững .............................................................. 69 Bảng 3.1. Số liệu hệ thống chỉ tiêu thống kê phát triển bền vững ở Việt Nam giai đoạn 2001 – 2010 ...................................................................................................... 75 Bảng 3.2. Giá trị tối thiểu, tối đa của các chỉ tiêu trong tính toán thử nghiệm ......... 78 Bảng 3.3. Các chỉ số riêng biệt sử dụng trong tính toán chỉ số phát triển bền vững 81 Bảng 3.4. Các chỉ số thành phần giai đoạn 2001 - 2010 tính toán theo công thức bình quân nhân giản đơn ........................................................................................... 83 Bảng 3.5. Xác định quyền số cho nhóm chỉ tiêu về kinh tế ...................................... 84 Bảng 3.6. Xác định quyền số cho nhóm chỉ tiêu về xã hội ....................................... 85 Bảng 3.7. Các chỉ số thành phần giai đoạn 2001 – 2010 .......................................... 86 tính toán theo công thức bình quân nhân gia quyền ................................................. 86 Bảng 3.8. Chỉ số tổng hợp phát triển bền vững của Việt Nam giai đoạn 2001 - 2010 theo các cách tính .................................................................. 87 Bảng 3.9. Chỉ số phát triển bền vững của Việt Nam giai đoạn 2001 – 2010 ............ 91 vi DANH MỤC SƠ ĐỒ Sơ đồ 1.1. Các yếu tố của phát triển............................................................................ 6 Sơ đồ 1.2. Sơ đồ phát triển bền vững của Mohan Munasingle ................................. 19 Sơ đồ 1.3. Sơ đồ phát triển bền vững ở Việt Nam theo AGENDA-21 ..................... 20 Sơ đồ 2.1. Quy trình tính chỉ số bền vững về môi trƣờng......................................... 40 Sơ đồ 2.2. Quy trình tính toán chỉ số tổng hợp phát triển bền vững ......................... 46 Sơ đồ 3.1. Mô hình báo cáo thống kê theo các cấp ................................................. 100 vii DANH MỤC ĐỒ THỊ Đồ thị 3.1. Chỉ số phát triển bền vững của Việt Nam giai đoạn 2001 – 2010 .......... 88 tính theo ba phƣơng pháp .......................................................................................... 88 Đồ thị 3.2. Biến động của từng nhóm chỉ số thành phần và chỉ số phát triển bền vững tính trực tiếp từ chỉ số riêng biệt ................................ 89 Đồ thị 3.3. Biến động của từng nhóm chỉ số thành phần và chỉ số phát triển bền vững tính gián tiếp từ chỉ số thành phần ............................. 89 Đồ thị 3.4. Chỉ số phát triển bền vững của Việt Nam giai đoạn 2001 - 2010 ........... 92 Đồ thị 3.5. Biến động của từng nhóm chỉ số thành phần phát triển bền vững giai đoạn 2001 - 2010 ................................................................................................ 93 Đồ thị 3.6. Biến động của chỉ số thành phần kinh tế ................................................ 94 và chỉ số thành phần xã hội giai đoạn 2001 - 2010 ................................................... 94 Đồ thị 3.7. Biến động của từng chỉ số riêng biệt trong nhóm chỉ tiêu kinh tế năm 2008 - 2009 ............................................................................................................... 95 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Phát triển bền vững, đó không chỉ đơn thuần là quá trình phát triển kinh tế, là sự gia tăng về quy mô sản lƣợng mà còn là phát triển mang tính bền vững, đảm bảo sự tiến bộ về cơ cấu kinh tế, xã hội và sự cân bằng của môi trƣờng sinh thái. Hiện nay, phát triển bền vững là một trong những nhiệm vụ quan trọng Kinh tế nhất của các quốc gia trên thế giới, bền vững trong đó có Việt Nam. Trong thời gian gần đây, vấn đề phát triển bền vững đã đƣợc nghiên cứu ở nhiều quốc gia, Xã hội Môi trƣờng bền vững bền vững đƣợc đề cập ở nhiều hội nghị khu vực và thế giới. Các hội nghị đã trình bày nhiều nội dung và mục tiêu khác nhau Phát triển bền vững về phát triển bền vững trong mối quan hệ với các nhân tố: kinh tế, xã hội, môi trƣờng và thể chế. Theo thời gian, phát triển bền vững đƣợc thống nhất với ba yếu tố chính, hay ba cực của một mô hình, đó là phát triển kinh tế, đảm bảo tiến bộ, công bằng xã hội và bảo vệ môi trƣờng (mô hình ba cực của Mohan Munasingle). Đây là một đòi hỏi mang tính tất yếu khách quan, nội dung phát triển bền vững có tính chất quốc tế rộng lớn. Để có thể giám sát tình hình phát triển của đất nƣớc, Việt Nam đã xây dựng hệ thống chỉ tiêu thống kê giám sát và đánh giá phát triển bền vững với những mục tiêu cụ thể. Tuy nhiên, quy mô của hệ thống chỉ tiêu này quá lớn (30 chỉ tiêu), các chỉ tiêu lại có những xu hƣớng và mức độ biến động khác nhau. Một số chỉ tiêu phát triển tốt theo thời gian, bên cạnh đó, một số chỉ tiêu chuyển biến xấu, tác động tiêu cực tới quá trình phát triển. Nếu chỉ nhìn vào bảng thống kê dãy số thời gian của các chỉ tiêu này, rất khó để có thể đánh giá và phân tích tổng hợp về xu hƣớng chung phát triển bền vững. Đã có tổ chức, cá nhân quan tâm, nghiên cứu phƣơng pháp xây 2 dựng chỉ số tổng hợp đánh giá phát triển bền vững để có cái nhìn tổng quát về vấn đề này. Mặc dù vậy, cho đến nay vẫn chƣa có hệ thống đánh giá nào đƣợc đề xuất cụ thể và áp dụng trên thực tiễn. Từ đó, tác giả thực hiện đề tài nghiên cứu "Nghiên cứu thống kê phát triển bền vững ở Việt Nam", đề xuất phƣơng pháp tính chỉ số tổng hợp phát triển bền vững rõ ràng, cụ thể và khả thi. Trên cơ sở này, tác giả sử dụng dữ liệu sẵn có của Việt Nam giai đoạn 2001 – 2010 để tính toán thử nghiệm. Đề tài này sẽ góp phần trả lời cho câu hỏi quản lý “Thực tế phát triển bền vững ở Việt Nam như thế nào?” và câu hỏi nghiên cứu "Sử dụng phương pháp nào để đánh giá thực trạng phát triển bền vững ở Việt Nam?". 2. Mục đích nghiên cứu Mục đích chung của luận án là xây dựng phƣơng pháp tính chỉ số tổng hợp phát triển bền vững có tính khả thi để có thể áp dụng thực tế, đánh giá thực trạng phát triển ở Việt Nam. Cụ thể, nghiên cứu sẽ: - Hệ thống hóa và làm rõ các nội dung liên quan tới phát triển bền vững, hệ thống chỉ tiêu thống kê phát triển bền vững - Đề xuất phƣơng pháp tính các chỉ số riêng biệt, chỉ số thành phần, chỉ số tổng hợp đánh giá phát triển bền vững trên cơ sở hệ thống chỉ tiêu đã có ở Việt Nam - Tính toán thử nghiệm chỉ số tổng hợp phát triển bền vững ở Việt Nam giai đoạn 2001 – 2010 3. Đối tƣợng, phạm vi và phƣơng pháp nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu của luận án là phát triển bền vững. Luận án sẽ lựa chọn hệ thống chỉ tiêu thống kê phát triển bền vững, xác định nguồn số liệu tƣơng ứng, xây dựng công thức tính chỉ số tổng hợp và vận dụng tính toán thử nghiệm, phân tích thực trạng phát triển bền vững. Phạm vi nghiên cứu: Có nhiều phƣơng pháp thống kê khác nhau đánh giá phát triển bền vững. Trong luận án này, tác giả đi sâu nghiên cứu quy trình, cách thức tính chỉ số tổng hợp phát triển bền vững dựa trên hệ thống chỉ tiêu thống kê sẵn có. Cụ thể: + Luận án tổng hợp số liệu, tính toán và phân tích chỉ số tổng hợp phát triển 3 bền vững trên phạm vi lãnh thổ Việt Nam trên cơ sở hệ thống chỉ tiêu thống kê đã có. + Thời gian nghiên cứu: giai đoạn 10 năm, từ 2001 đến 2010, phù hợp với chiến lƣợc phát triển kinh tế - xã hội 10 năm của Việt nam. Về phƣơng pháp nghiên cứu, luận án dự kiến sẽ sử dụng một số phƣơng pháp thống kê sau: - Phƣơng pháp phân tích tƣ liệu. Đây là một trong các phƣơng pháp thu thập thông tin trong điều tra xã hội học. Dựa trên các tài liệu đã có về phát triển bền vững cũng nhƣ cách tính các chỉ số tổng hợp, tác giả đƣa ra cái nhìn tổng quát về đối tƣợng nghiên cứu, làm cơ sở thực hiện các đánh giá sau này. - Phƣơng pháp bảng, đồ thị thống kê: tổng hợp và biểu diễn số liệu các chỉ tiêu thống kê phát triển bền vững theo thời gian. 4. Những đóng góp mới của luận án Thông qua nghiên cứu của mình, tác giả đã có một số đóng góp tri thức mới về mặt lý luận và thực tiễn hoạt động thống kê. Cụ thể : Thứ nhất, đề tài xây dựng phƣơng pháp tính chỉ số tổng hợp đánh giá phát triển bền vững ở Việt Nam. Trong đó, tác giả phân loại các chỉ tiêu theo đặc điểm riêng có, sau đó nêu rõ cách thức tính từ chỉ số riêng biệt (xác định rõ các giới hạn trên, giới hạn dƣới của từng chỉ số và áp dụng đối với từng loại chỉ tiêu), chỉ số thành phần cho tới chỉ số tổng hợp. Đây sẽ là một đóng góp mới, tích cực về mặt lý luận cho các nghiên cứu đánh giá phát triển bền vững ở Việt Nam trong quá trình phát triển tiếp theo. Thứ hai, về mặt thực tiễn, đề tài đƣa ra các phân tích, đánh giá thử nghiệm tính bền vững trong phát triển của Việt Nam giai đoạn 2001 – 2010. Tác giả sử dụng số liệu thực tế đã có của Việt Nam và áp dụng công thức tính chỉ số tổng hợp vừa đề xuất để tính toán thử nghiệm, phân tích thực trạng phát triển bền vững của Việt Nam trong 10 năm qua. Kết quả nghiên cứu của luận án sẽ giúp các cơ quan quản lý Nhà nƣớc đƣa ra phƣơng pháp thống nhất để tổng hợp, đánh giá và so sánh tính bền vững trong quá 4 trình phát triển của đất nƣớc. Ngoài ra, đề tài cũng mở ra hai hƣớng nghiên cứu tiếp theo: về xây dựng hệ thống chỉ tiêu thống kê phát triển bền vững cho các tỉnh thành, tính toán và đánh giá trình độ phát triển của mỗi địa phƣơng; và về việc hoàn thiện hơn nữa hệ thống chỉ tiêu thống kê phát triển bền vững đã có cũng nhƣ phƣơng pháp tính chỉ số tổng hợp để có thể đánh giá thực trạng phát triển trong giai đoạn mƣời năm tới. 5. Kết cấu của luận án Sau phần mở đầu, đề cập đến sự cần thiết, mục tiêu, đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu, đề tài giới thiệu tổng quan nghiên cứu. Phần nội dung chính đƣợc chia làm 3 phần:  Chƣơng 1: Một số vấn đề lý luận chung về phát triển bền vững  Chƣơng 2: Xây dựng phƣơng pháp tính chỉ số tổng hợp đánh giá phát triển bền vững ở Việt Nam  Chƣơng 3: Tính toán thử nghiệm và phân tích biến động chỉ số tổng hợp phát triển bền vững ở Việt Nam giai đoạn 2001 – 2010 5 CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN VỀ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG Chƣơng 1 “Tổng quan về phát triển bền vững” sẽ gồm 4 phần chính: (1) Khái niệm phát triển và phát triển bền vững; (2) Sự cần thiết phải thực hiện phát triển bền vững; (3) Nội dung của phát triển bền vững; (4) Hệ thống chỉ tiêu thống kê phát triển bền vững. 1.1. Khái niệm phát triển và phát triển bền vững 1.1.1. Khái niệm phát triển Phát triển là thuật ngữ đƣợc sử dụng khá phổ biến trong các văn bản, tài liệu và trong sinh hoạt hàng ngày. Theo các giai đoạn phát triển khác nhau của lịch sử, các nhà nghiên cứu kinh tế trên thế giới đƣa ra nhiều khái niệm khác nhau về phát triển. Trƣớc chiến tranh thế giới lần thứ hai, các nhà nghiên cứu cho rằng phát triển là việc sản xuất ra của cải vật chất thoả mãn những nhu cầu thiết yếu của con ngƣời. Khái niệm này chủ yếu bó hẹp trong hoạt động tự cung tự cấp, coi phát triển chỉ là hoạt động đáp ứng cho cuộc sống hàng ngày của ngƣời dân: ăn, mặc, ở... Sau chiến tranh thế giới lần thứ hai, nền kinh tế nhiều nƣớc trên thế giới