Luận án Phát triển bền vững sản xuất cam trên địa bàn tỉnh Nghệ An

HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯ LÊ HOÀNG NGỌC PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG SẢN XUẤT CAM TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH NGHỆ AN LUẬN ÁN TIẾN SĨ NHÀ XUẤT BẢN ĐẠI HỌC NÔNG NGHIỆP - 2019 HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯ LÊ HOÀNG NGỌC PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG SẢN XUẤT CAM TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH NGHỆ AN Chuyên ngành: KINH TẾ PHÁT TRIỂN Mã số: 9.31.01.05 Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. NGUYỄN THỊ DƯƠNG NGA 2. TS. NGUYỄN QUỐC OÁNH HÀ NỘI, 2019 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận án là trung thực, khách quan và chưa từng dùng để bảo vệ lấy bất kỳ học vị nào. Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận án đã được cám ơn, các thông tin trích dẫn trong luận án này đều được chỉ rõ nguồn gốc. Hà Nội, ngày tháng năm 2019 Tác giả luận án Lê Hoàng Ngọc ii LỜI CẢM ƠN Trong suốt thời gian học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án, tôi đã nhận được sự hướng dẫn, chỉ bảo tận tình của các thầy cô giáo, sự giúp đỡ, động viên của bạn bè, đồng nghiệp và gia đình. Nhân dịp hoàn thành luận án, cho phép tôi được bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc PGS.TS. Nguyễn Thị Dương Nga và TS. Nguyễn Quốc Oánh, người đã tận tình hướng dẫn, dành nhiều công sức, thời gian và tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề tài. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành tới Ban Giám đốc, Ban Quản lý đào tạo, Bộ môn Phân tích định lượng, Khoa Kinh tế và Phát triển nông thôn - Học viện Nông nghiệp Việt Nam đã tận tình giúp đỡ tôi trong quá trình học tập, thực hiện đề tài và hoàn thành luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn tập thể lãnh đạo, cán bộ và người dân trên địa bàn tỉnh Nghệ An đã giúp đỡ và tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình thực hiện đề tài luận án. Xin chân thành cảm ơn gia đình, người thân, bạn bè, đồng nghiệp đã tạo mọi điều kiện thuận lợi và giúp đỡ tôi về mọi mặt, động viên khuyến khích tôi hoàn thành luận án./. Hà Nội, ngày ... tháng ... năm 2019 Nghiên cứu sinh Lê Hoàng Ngọc iii MỤC LỤC Lời cam đoan ..................................................................................................................... i Lời cảm ơn ........................................................................................................................ ii Mục lục ............................................................................................................................ iii Danh mục chữ viết tắt ...................................................................................................... vi Danh mục bảng ............................................................................................................... vii Danh mục đồ thị ................................................................................................................ x Danh mục sơ đồ ............................................................................................................... xi Danh mục hộp .................................................................................................................. xi Danh mục hình ................................................................................................................. xi Trích yếu luận án ............................................................................................................ xii Thesis abtract ................................................................................................................. xiv Phần 1. Mở đầu ............................................................................................................... 1 1.1. Tính cấp thiết của đề tài ........................................................................................ 1 1.2. Câu hỏi nghiên cứu ............................................................................................... 2 1.3. Mục tiêu nghiên cứu ............................................................................................. 3 1.3.1. Mục tiêu chung ..................................................................................................... 3 1.3.2. Mục tiêu cụ thể ..................................................................................................... 3 1.4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................ 3 1.4.1. Đối tượng nghiên cứu ........................................................................................... 3 1.4.2. Phạm vi nghiên cứu .............................................................................................. 3 1.5. Những đóng góp mới của đề tài ............................................................................ 4 1.6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài .............................................................. 4 Phần 2. Cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển bền vững sản xuất cam .................. 5 2.1. Cơ sở lý luận ......................................................................................................... 5 2.1.1. Các khái niệm cơ bản ............................................................................................ 5 2.1.2. Phát triển bền vững sản xuất nông nghiệp ............................................................ 9 2.1.3. Đặc điểm kinh tế - kỹ thuật của sản xuất cam .................................................... 14 2.1.4. Nội dung nghiên cứu phát triển bền vững sản xuất cam ..................................... 15 2.1.5. Các yếu tố ảnh hưởng tới phát triển bền vững sản xuất cam .............................. 21 2.2. Cơ sở thực tiễn .................................................................................................... 27 2.2.1. Thực trạng phát triển bền vững sản xuất cam trên thế giới ................................ 27 iv 2.2.2. Thực trạng phát triển bền vững sản xuất cam tại một số địa phương tại Việt Nam ............................................................................................................. 29 2.2.3. Bài học kinh nghiệm cho phát triển bền vững sản xuất cam tại tỉnh Nghệ An .............................................................................................................. 33 2.2.4. Tổng quan một số công trình nghiên cứu liên quan và khoảng trống nghiên cứu ........................................................................................................... 34 Tóm tắt phần 2 ................................................................................................................ 42 Phần 3. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 44 3.1. Phương pháp tiếp cận .......................................................................................... 44 3.2. Phương pháp chọn điểm nghiên cứu ................................................................... 45 3.2.1. Giới thiệu khái quát tỉnh Nghệ An ...................................................................... 45 3.2.2. Phương pháp chọn điểm nghiên cứu ................................................................... 50 3.3. Khung phân tích .................................................................................................. 51 3.4. Thu thập, xử lý, phân tích Dữ liệu ...................................................................... 52 3.4.1. Thu thập dữ liệu .................................................................................................. 52 3.4.2. Xử lý và phân tích dữ liệu ................................................................................... 54 3.5. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu .............................................................................. 58 3.5.1. Nhóm chỉ tiêu thể hiện phát triển bền vững về khía cạnh kinh tế ...................... 58 3.5.2. Nhóm chỉ tiêu thể hiện phát triển bền vững về khía cạnh xã hội........................ 59 3.5.3. Nhóm chỉ tiêu thể hiện phát triển bền vững về khía cạnh môi trường ............... 60 3.5.4. Nhóm chỉ tiêu thể hiện các yếu tố ảnh hưởng tới phát triển bền vững sản xuất cam .............................................................................................................. 60 Tóm tắt phần 3 ................................................................................................................ 60 Phần 4. Kết quả nghiên cứu và thảo luận ................................................................... 62 4.1. Thực trạng phát triển bền vững sản xuất cam trên địa bàn tỉnh nghệ an ............ 62 4.1.1. Tăng trưởng về quy mô sản xuất cam ................................................................. 62 4.1.2. Thay đổi các hình thức tổ chức sản xuất và liên kết ........................................... 64 4.1.3. Cải thiện năng suất, chất lượng cam ................................................................... 69 4.1.4. Phát triển thị trường tiêu thụ sản phẩm ............................................................... 77 4.1.5. Đảm bảo tính khả thi về kinh tế .......................................................................... 80 4.2. Đánh giá tính bền vững trong phát triển sản xuất cam tại tỉnh Nghệ An ........... 87 4.2.1. Đánh giá tính bền vững trong sản xuất cam về khía cạnh kinh tế ...................... 87 v 4.2.2. Đánh giá tính bền vững trong sản xuất cam về khía cạnh xã hội ....................... 99 4.2.3. Đánh giá tính bền vững trong sản xuất cam về khía cạnh môi trường ............. 104 4.3. Các yếu tố ảnh hưởng tới phát triển bền vững sản xuất cam trên địa bàn tỉnh nghệ an ....................................................................................................... 108 4.3.1. Quy hoạch sản xuất và chính sách phát triển sản xuất cam .............................. 108 4.3.2. Cạnh tranh trên thị trường quả .......................................................................... 113 4.3.3. Điều kiện tự nhiên, khí hậu ............................................................................... 115 4.3.4. Nguồn lực sản xuất nội tại của nông dân .......................................................... 117 4.3.5. Hạ tầng, các dịch vụ và hoạt động hỗ trợ của khu vực công ............................ 121 4.3.6. Dịch hại trong sản xuất ..................................................................................... 127 4.3.7. Sự phát triển và áp dụng khoa học công nghệ và kỹ thuật trong sản xuất, chế biến ............................................................................................................. 129 4.4. Định hướng và giải pháp phát triển bền vững sản xuất cam trên địa bàn tỉnh nghệ an ....................................................................................................... 130 4.4.1. Điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội, thách thức và định hướng phát triển bền vững sản xuất cam trên địa bàn tỉnh Nghệ An .................................................. 130 4.4.2. Các giải pháp nhằm phát triển bền vững sản xuất cam trên địa bàn tỉnh Nghệ An ............................................................................................................ 134 Tóm tắt phần 4 .............................................................................................................. 147 Phần 5. Kết luận và kiến nghị .................................................................................... 148 5.1. Kết luận ............................................................................................................. 148 5.2. Kiến nghị ........................................................................................................... 149 Danh mục các công trình khoa học công bố liên quan đến đề tài luận án ................... 151 Tài liệu tham khảo ........................................................................................................ 152 Phụ lục .......................................................................................................................... 163 vi DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Từ viết tắt Nghĩa tiếng Việt ATTP An toàn thực phẩm BQ Bình quân BVTV Bảo vệ thực vật ĐVT Đơn vị tính HĐND Hội đồng nhân dân HTX Hợp tác xã KD Kinh doanh KHCN Khoa học công nghệ LĐ Lao động MTV Một thành viên NN&PTNT Nông nghiệp và Phát triển nông thôn PTNT Phát triển nông thôn QML Quy mô lớn QMN Quy mô nhỏ QMV Quy mô vừa STT Số thứ tự SX Sản xuất SXKD Sản xuất kinh doanh TĐPTBQ Tốc độ phát triển bình quân TNHH Trách nhiệm hữu hạn Tr.đồng Triệu đồng TT Thứ tự UBND Ủy ban nhân dân vii DANH MỤC BẢNG TT Tên bảng Trang 2.1. Số lượng các đơn vị sản xuất trong lĩnh vực nông lâm ngư nghiệp cả nước giai đoạn 2011 - 2016 ....................................................................................... 18 2.2. Diện tích trồng cam của 10 nước lớn nhất và của Việt Nam năm 2016 ............... 28 2.3. Diện tích cam lớn nhất của 10 nước khu vực Châu Á năm 2016 ..................... 28 3.1. Diện tích đất đai theo cấp độ dốc của tỉnh Nghệ An 2015 ............................... 47 3.2. Tình hình sử dụng đất tỉnh Nghệ An năm 2013 đến 2017................................ 48 3.3. Tình hình dân số và lao động của tỉnh Nghệ An 2013 - 2017 .......................... 49 3.4. Giá trị và cơ cấu giá trị sản xuất của tỉnh Nghệ An từ năm 2013 - 2017 ................ 49 3.5. Diện tích sản xuất cam tại các huyện trên địa bàn tỉnh Nghệ An, năm 2015 .......... 50 3.6. Các xã điều tra .................................................................................................. 51 3.7. Phân phối mẫu theo các vùng sinh thái ............................................................ 52 3.8. Thu thập dữ liệu sơ cấp..................................................................................... 54 4.1. Diện tích, sản lượng cam tỉnh Nghệ An, giai đoạn 2013-2017 ........................ 62 4.2. Diện tích và cơ cấu diện tích cam theo vùng giai đoạn 2013-2017 .................. 63 4.3. Diện tích và cơ cấu diện tích cam của 10 huyện sản xuất lớn nhất tỉnh Nghệ An, giai đoạn 2013-2017 ......................................................................... 64 4.4. Số lượng các đơn vị sản xuất cam qua 5 năm theo vùng .................................. 65 4.5. Diện tích đất trồng cam của các hộ và trang trại tại Nghệ an, theo vùng sinh thái ............................................................................................................. 65 4.6. Xu hướng thay đổi diện tích trồng cam của hộ trong giai đoạn 2012-2017 ..... 66 4.7. Tham gia các nhóm trong sản xuất của các hộ điều tra .................................... 68 4.8. Hợp đồng mua bán của các hộ sản xuất ........................................................... 68 4.9. Biến động cơ cấu diện tích theo giống cam tại tỉnh Nghệ An .......................... 71 4.10. Năng suất cam tỉnh Nghệ An, theo vùng, giai đoạn 2013-2017 ....................... 74 4.11. Tỷ lệ khối lượng tiêu thụ cho các tác nhân theo vùng sinh thái ....................... 79 4.12. Thông tin cơ bản về hộ sản xuất cam ............................................................... 80 4.13. Diện tích đất trồng cam của các hộ và trang trại điều tra, theo vùng sinh thái ...... 81 4.14. Đầu tư vật chất cho thời kỳ kiến thiết cơ bản, theo vùng sinh thái .................. 81 viii 4.15. Đầu tư vật chất cho sản xuất cam thời kỳ kinh doanh, theo vùng sinh thái, niên vụ 2017 ..................................................................................................... 82 4.16. Số công lao động sản xuất cho 1 ha cam, phân theo vùng sinh thái ................. 83 4.17. Chi phí trung gian sản xuất cam theo vùng sinh thái niên vụ 2017 .................. 84 4.18. Năng suất cam của nông hộ phân theo quy mô, vùng sinh thái, và giống .............. 84 4.19. Kết quả và hiệu quả sản xuất cam của hộ niên vụ 2017 phân theo vùng sinh thái ............................................................................................................. 85 4.20. Thu nhập từ sản xuất cam của hộ sản xuất cam cho 1 năm phân theo vùng sinh thái ............................................................................................................. 86 4.21. Phân tích chi phí lợi ích cho sản xuất cam tại tỉnh Nghệ An ............................ 87 4.22. Đóng góp của sản xuất cam vào kinh tế của tỉnh Nghệ An, giai đoạn 2013-2017 ......................................................................................................... 88 4.23. Tăng trưởng hàng năm trong năng suất cam tại các vùng của tỉnh Nghệ An, 2013-2017 ........................................................................................ 89 4.24. Biến động năng suất cam trong các hộ điều tra niên vụ 2017, phân theo vùng sinh thái .................................................................................................... 91 4.25. Biến động năng suất cam trong các hộ điều tra niên vụ 2017, phân theo quy mô sản xuất ................................................................................................ 91 4.26. Biến động giá trị gia tăng tạo ra trong sản xuất cam của các hộ sản xuất, niên vụ 2017, theo vùng sinh thái (tính cho 1 ha) ............................................ 92 4.27. Biến động thu nhập trong sản xuất cam của các hộ sản xuất, niên vụ 2017, theo vùng sinh thái (tính cho 1ha) .................................................................... 93 4.28. Số hộ và mức độ bị thua lỗ trong vụ cam 2016-2017 ....................................... 93 4.29. Biến động thu nhập từ sản xuất cam của các hộ nông dân trong vòng 5 năm (2012-2017) .............................................................................................. 94 4.30. Kết quả ước lượng hợp lý tối đa hàm sản xuất cực biên trong sản xuất cam của các hộ nông dân tỉnh Nghệ An ........................................................... 96 4.31. Hiệu quả kỹ thuật trong sản xuất cam của các hộ trong niên vụ 2017, phân theo vùng sinh thái ............................................................................................ 97 4.32. Mức độ tự chủ trong nguồn lực sản xuất cam của hộ, niên vụ 2017, theo vùng sản xuất .................................................................................................... 98 ix 4.33. Mức độ tự chủ trong nguồn lực sản xuất cam của hộ, niên vụ 2017, theo quy mô sản xuất ................................................................................................ 98 4.34. Số lao động và ngày công lao động tạo ra trong sản xuất cam qua các năm, giai đoạn 2010-2017 ................................................................................ 99 4.35. Tỷ lệ hộ nghèo của các huyện điều tra ........................................................... 100 4.36. Đóng góp của cam trong tổng thu nhập của hộ theo vùng sinh thái ................... 100 4.37. Sử dụng thu nhập từ cam của hộ theo vùng sinh thái ..................................... 103 4.38. Tình hình tập huấn sản xuất cam của tỉnh Nghệ An ....................................... 103 4.39. Tham gia và đánh giá nội dung tập huấn của các hộ điều tra ......................... 104 4.40. Diễn biến một số tính chất đất đỏ Bazan tại huyện Nghĩa Đàn, tỉnh Nghệ An .......................................................................................................... 105 4.41. Cảm nhận của người sản xuất về chất lượng đất, không khí, nước tại vùng sản xuất cam ................................................................................................... 106 4.42.