Luận án Phát triển doanh nghiệp vừa và nhỏ ở Việt Nam trong quá trình hội nhập quốc tế

1 Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Tr−êngTr−êng ®¹i®¹i hächäc kinhkinh tÕtÕ quècquèc d©nd©n



  Ph¹m v¨n hång Ph¸t triÓn doanh nghiÖp võa vµ nhá ë viÖt nam trong qu¸ tr×nh héi nhËp quèc tÕ LuËn ¸n tiÕn sÜ kinh tÕ HµHµ NéiNéi ---- 2002007200 777 1 PH N M U 1. Tính c p thi t c a tài Các DNNVV có vai trò to l n trong vi c phát tri n kinh t xã h i c a các nc. Vi c phát tri n DNNVV cho phép khai thác và s d ng có hi u qu các ngu n tài nguyên thiên nhiên, ngu n v n, công ngh và th tr ng; t o công n vi c làm cho ng i lao ng; góp ph n chuy n d ch c ơ c u kinh t ; gi m bt chênh l ch giàu nghèo; h tr cho s phát tri n các DN l n; duy trì và phát tri n các ngành ngh truy n th ng,… Vi m t s l ng ông o, chi m t i hơn 96% t ng s DN, t o công n vi c làm cho g n m t n a s lao ng trong các DN, óng góp áng k vào GDP và kim ng ch xu t kh u c a c n c, các DNNVV Vi t Nam ang kh ng nh vai trò không th thi u c a mình trong quá trình phát tri n kinh t xã h i c a t n c. Tuy nhiên, trong iu ki n n n kinh t Vi t Nam ngày càng h i nh p sâu vào n n kinh t th gi i, ã t o ra không ít nh ng c ơ h i và thách th c i v i s phát tri n c a các DNNVV. H i nh p kinh t qu c t không ch òi h i có s thay i m nh m t phía chính ph , mà còn òi h i có s thay i c ơ b n trong chính các DNNVV nâng cao n ng l c c nh tranh c a mình nh m t n dng các c ơ h i và gi m thi u các thách th c có th x y ra. tài v DNNVV ã thu hút c s quan c a nhi u h c gi , các nhà nghiên c u, và các nhà ho ch nh chính sách trong nh ng n m g n ây. ã có nhi u sách, báo và các công trình nghiên c u v DNNVV ( c nêu chi ti t h ơn trong ph n “t ng quan tình hình nghiên c u”). Tuy nhiên, cho n nay, ch a có m t lu n án ti n s nào vi t v s phát tri n c a các DNNVV trong quá trình h i nh p qu c t . Xu t phát t th c ti n ó, tài "Phát tri n DNNVV Vi t Nam trong quá trình h i nh p qu c t " ã c ch n nghiên c u. 2 2. M c ích nghiên c u Lun án xu t m t s gi i pháp và ki n ngh nh m ti p t c khuy n khích phát tri n DNNVV trong quá trình h i nh p kinh t qu c t . 3. Nhi m v nghiên c u t c nh ng m c ích nghiên c u nêu trên, lu n án có các nhi m v sau:  Nghiên c u và h th ng hoá các v n lý lu n liên quan n s phát tri n DNNVV. T ng k t kinh nghi m phát tri n DNNVV trong quá trình h i nh p kinh t qu c t c a m t s n c trên th gi i.  Phân tích, ánh giá th c tr ng DNNVV và môi tr ng th ch phát tri n DNNVV trong quá trình h i nh p kinh t qu c t .  xu t ph ơ ng h ng và m t s gi i pháp nh m ti p t c phát tri n DNNVV có hi u qu h ơn trong quá trình h i nh p kinh t qu c t . 4. i t ưng và ph m vi nghiên c u i t ưng nghiên c u ca lu n án là th c tr ng và lý lu n phát tri n DNNVV Vi t Nam trong quá trình h i nhp kinh t qu c t . Ph m vi nghiên c u: Lu n án gi i h n nghiên c u s phát tri n DNNVV trong quá trình hi nh p kinh t qu c t mà không nghiên c u DNNVV trong nh ng iu ki n h i nh p khác. Lu n án c ng gi i h n nghiên cu s phát tri n DNNVV trong nh ng n m i m i (sau n m 1987), nh t là sau khi có Lu t DN ra i. L ch s phát tri n DNNVV c a Vi t Nam không thu c ph m vi nghiên c u c a Lu n án. 5. Ph ươ ng pháp nghiên c u Ph ơ ng pháp duy vât bi n ch ng và duy v t l ch s c lu n án s dng xuyên su t trong quá trình nghiên c u thông qua các công c phân tích, 3 tng h p, so sánh t các dãy s li u th ng kê c a GSO, T ng c c thu , MPI và các ngu n s li u khác. Bên c nh ó, lu n án còn ti n hành kh o sát, iu tra các DNNVV; tham v n ý ki n c a các nhà DN, các nhà ho ch ch chính sách, các chuyên gia trong l nh v c phát tri n DNNVV. 6. Nh ng óng góp c a lu n án  ánh giá th c tr ng DNNVV và môi tr ng th ch phát tri n DNNVV trong quá trình h i nh p kinh t qu c t thông qua các cu c kh o sát các a ph ơ ng trên toàn qu c.  xu t quan im m i v các tiêu chí xác nh DNNVV thông qua quá trình nghiên c u các v n lý lu n v phát tri n DNNVV. Rút ra bài h c cho Vi t Nam t vi c t ng k t kinh nghi m phát tri n DNNVV trong quá trình h i nh p kinh t qu c t c a m t s n c trên th gi i.  xu t mt s gi i pháp nh m ti p t c khuy n khích phát tri n DNNVV có hi u qu h ơn trong quá trình h i nh p kinh t qu c t . 6. K t c u c a lu n án Ngoài ph n m u, ph l c, danh m c tài li u tham kh o và ph n k t lun, lu n án c trình bày trong 3 ch ơ ng: Ch ơ ng 1: C ơ s lý lu n v phát tri n DNNVV trong quá trình h i nh p kinh t qu c t . Ch ơ ng 2: Th c tr ng phát tri n DNNVV Vi t Nam trong quá trình h i nh p kinh t qu c t . Ch ơ ng 3: Ph ơ ng h ng và gi i pháp phát tri n DNNVV Vi t Nam trong quá trình h i nh p kinh t qu c t . 4 CH NG 1 MT S V N LÝ LU N C Ơ B N V PHÁT TRI N DNNVV TRONG QUÁ TRÌNH H I NH P KINH T QU C T 1.1 Nh ng v n chung v DNNVV trong quá trình h i nh p kinh t qu c t 1.1.1 Khái ni m và tiêu chí xác nh DNNVV Vi c xác nh quy mô DNNVV ch mang tính ch t t ơ ng i vì nó ch u tác ng c a các y u t nh trình phát tri n c a m t n c, tính ch t ngành ngh và iu ki n phát tri n c a m t vùng lãnh th nh t nh hay m c ích phân lo i DN trong t ng th i k nh t nh. Nhìn chung, trên th gi i vi c xác nh m t DN là DNNVV ch y u c n c vào hai nhóm tiêu chí ph bi n là tiêu chí nh tính và tiêu chí nh l ng. Tiêu chí nh tính c xây d ng d a trên các c tr ng c ơ b n c a các DNNVV nh trình chuyên môn hóa th p, s u m i qu n lý ít, m c ph c t p c a qu n lý th p... Các tiêu chí này có u th là ph n ánh úng b n ch t c a v n nh ng trên th c t th ng khó xác nh. Do ó, chúng ch c s d ng tham kh o, ki m ch ng mà ít c s d ng xác nh quy mô DN. Tiêu chí nh l ng c xây d ng d a trên các ch tiêu nh s l ng lao ng, t ng giá tr tài s n (hay t ng v n), doanh thu ho c l i nhu n c a DN. S lao ng có th là s lao ng trung bình trong danh sách ho c s lao ng th ng xuyên th c t c a DN. Tài s n ho c v n có th bao g m t ng giá tr tài s n (hay v n) c nh ho c giá tr tài s n (hay v n) còn l i c a DN. Các tiêu chí nh l ng óng vai trò h t s c quan tr ng trong vi c xác nh quy mô DN. Vào nh ng th i im khác nhau các tiêu chí này r t khác nhau gi a các ngành ngh m c dù chúng v n có nh ng y u t chung nh t nh. 5 Các n c trên th gi i có các tiêu chí khác nhau xác nh DNNVV. Các tiêu chí ó th ng không c nh mà thay i tùy theo ngành ngh và trình phát tri n trong t ng th i k . Ví d nh ài Loan ch ng h n. Các DN trong l nh v c s n xu t, ch t o có t 1 t i 200 lao ng c coi là DNNVV, trong khi các DN trong ngành th ơ ng m i-dch v có t 1-50 lao ng [91]. Nh t B n, các DNNVV trong ngành s n xu t ch t o có t 1-300 lao ng và s v n kinh doanh không v t quá 300 tri u Yên, còn các DNNVV trong ngành th ơ ng m i d ch v có s lao ng không quá 100 ng i v i s v n kinh doanh không quá 100 tri u Yên. Ng c l i M ch có m t tiêu chí xác nh chung cho các DNNVV là s lao ng không quá 500 ng i [93] (xem thêm ph l c s 1) Vi t Nam, tr c n m 1998, ch a có m t v n b n pháp lu t chính th c nào quy nh tiêu chu n c th c a DNNVV. Do ó, m i m t t ch c a ra mt quan ni m khác nhau v DNNVV nh m nh h ng m c tiêu và i tng h tr ho t ng c a t ch c mình. Ngân hàng Công th ơ ng Vi t Nam a ra tiêu chu n DNNVV là nh ng DN có giá tr tài s n d i 10 t ng, v n lu ng d i 8 t ng, doanh thu d i 8 t ng và s lao ng th ng xuyên d i 500 ng i, t n t i d i b t k hình th c s h u nào. Thành ph H Chí Minh l i xác nh nh ng DN có v n pháp nh trên 1 t ng, doanh thu hàng n m trên 10 t ng và lao ng th ng xuyên có trên 100 ng i là nh ng DN có quy mô v a. Nh ng DN d i m c tiêu chu n ó là các DN nh . T ch c UNIDO t i Vi t Nam l i a ra tiêu th c xác nh DN nh là DN có ít h ơn 50 lao ng, t ng s v n và doanh thu d i 1 t ng, DN v a là các DN có s lao ng t 51 n 200 ng i, t ng s v n và doanh thu t 1 t n 5 t ng [14]. Theo Ngh nh 90/2001/N -CP ngày 23 tháng 11 n m 2001 c a Chính ph v tr giúp phát tri n DNNVV thì DNNVV là các c ơ s s n xu t kinh 6 doanh c l p ã ng k ý kinh doanh theo pháp lu t hi n hành, có v n ng ký không quá 10 t ng ho c s lao ng trung bình hàng n m không quá 300 ng i. Theo ngh nh này, i t ng c xác nh là DNNVV bao g m các DN thành l p và ho t ng theo Lu t DN và Lu t DN nhà n c; Các h p tác xã thành l p và ho t ng theo lu t h p tác xã; Các h kinh doanh cá th ng ký theo Ngh nh s 109/2004/N -CP c a Chính ph v ng ký kinh doanh. Nh v y, theo nh ngh a này, t t c các DN thu c m i thành ph n kinh t có ng ký kinh doanh và th a mãn m t trong hai tiêu th c lao ng ho c vn a ra trong ngh nh này u c coi là DNNVV. Theo cách phân lo i này, n m 2003, s DNNVV chi m 96,14% trong t ng s các DN hi n có t i Vi t Nam (theo tiêu chí lao ng) và chi m 88,27% (theo tiêu chí v n ng ký kinh doanh). Các tiêu chí phân lo i này t ơng i phù h p v i iu ki n kinh t xã h i ca Vi t Nam hi n nay. Tuy nhiên vi c dùng hai tiêu chí lao ng bình quân hàng n m và v n ng ký kinh doanh còn quá chung chung. Lao ng bình quân ây c n làm rõ là lao ng th ng xuyên, hay bao g m c lao ng th i v ; g m nh ng lao ng th c t c a DN hay ch g m nh ng lao ng ký hp ng và có óng b o hi m? Theo tác gi lu n án n u s d ng ch tiêu lao ng nên d a vào s lao ng làm vi c th ng xuyên hay s lao ng làm vi c t 1 n m tr lên. Yu t v n ng ký c ng c n xem xét. Th c t cho th y s v n ng ký ca các DN khi thành l p DN khác xa so v i s v n th c t a vào kinh doanh. S l ng lao ng c a các DN thay i hàng n m tu thu c vào k t qu kinh doanh c a t ng DN. Trong khi ó, v n ng ký c a các DN là c nh khi ng ký kinh doanh và th c t s DN thay i v n ng ký là không nhi u và không th ng xuyên. Do ó n u l y tiêu chí v n ng ký xác nh 7 DNNVV s không m b o ph n ánh úng th c tr ng quy mô c a DN. Trong khi ó, ch tiêu doanh s cho th y chính xác h ơn quy mô DN, v th c tr ng ho t ng kinh doanh c a các DN thay vì ch là các DN có ng ký. Lu n án cho r ng ch tiêu doanh s hàng n m c a các DN s ph n ánh chính xác h ơn quy mô c a DN trong t ng giai on thay vì tiêu chí v n ng ký. Mt khác, góc th ng kê v DNNVV, vi c s d ng c hai ch tiêu lao ng và v n ng ký ã t o ra s khác bi t áng k v s li u th ng kê các DNNVV. Theo tiêu chí lao ng, kho ng 95,8% các DN Vi t Nam là DNNVV. Trong khi ó n u theo s v n ng ký kinh doanh thì ch có 87,5% là các DNNVV. Nh v y ã t o ra s khác bi t v s li u th ng kê các DNNVV theo t ng tiêu chí khác nhau. Tuy nhiên, không ph i vì th mà ch s dng m t ch tiêu lao ng ho c m t ch tiêu v n ng ký/doanh s xác nh DNNVV. Vi c s d ng c hai tiêu chí lao ng và v n/doanh thu s khuy n khích các DN v a s d ng nhi u lao ng l i v a t p trung tích t v n phát tri n. S d ng m t tiêu chí lao ng xác nh DNNVV, ng ngh a v i vi c t t c các DN dù có v n kinh doanh/doanh s l n hay nh u c h ng các chính sách u ãi c a Chính ph dành cho các DNNVV. iu ó s không hn ch các DN u t v n l n kinh doanh trong lúc v n mu n h ng u ãi t các chính sách dành cho DNNVV. T ơ ng t nh v y, n u s d ng tiêu chí vn kinh doanh/doanh s thì các DN s d ng nhi u lao ng c ng v n c hng l i t các chính sách phát tri n DNNVV. Vì v y, vi c xác nh DNNVV c n d a trên c hai tiêu chí là doanh s và s lao ng th ng xuyên trung bình hàng n m c a các DN. 1.1.2 c im c a DNNVV [27], [57] Các DNNVV là các DN có quy mô v n nh và h u h t ho t ng trong các ngành th ơ ng m i, d ch v s d ng nhi u lao ng. C ng nh các lo i hình 8 DN khác, DNNVV có nh ng c im nh t nh trong quá trình hình thành và phát tri n. Có th nh n th y DNNVV có m t s c im c ơ b n sau: * V các im m nh: - DNNVV d kh i s . H u h t các DNNVV ch c n m t l ng v n ít, s lao ng không nhi u, di n tích m t b ng nh v i các iu ki n làm vi c ơn gi n ã có th b t u kinh doanh ngay sau khi có ý t ng kinh doanh. Lo i hình DN này g n nh không òi h i m t l ng v n u t l n ngay trong giai on u. Vi c t o ngu n v n kinh doanh th ng là m t khó kh n l n i v i các DN, nh ng do t c quay vòng v n nhanh nên DNNVV có th huy ng vn t nhi u ngu n không chính th c khác nhau nh b n bè, ng i thân nhanh chóng bi n ý t ng kinh doanh thành hi n th c. - Tính linh ho t cao. Vì ho t ng v i quy mô nh cho nên h u h t các DNNVV u r t n ng ng và d thích ng v i s thay i nhanh chóng c a môi tr ng. Trong m t s tr ng h p các DNNVV còn n ng ng trong vi c ón u nh ng bi n ng t ng t c a th ch , chính sách qu n lý kinh t xã hi, hay các dao ng t bi n trên th tr ng. Trên góc th ơ ng m i, nh tính n ng ng này mà các DNNVV d dàng tìm ki m nh ng th tr ng ngách và gia nh p th tr ng này khi th y vi c kinh doanh có th thu nhi u l i nhu n ho c rút kh i các th tr ng này khi công vi c kinh doanh tr nên khó kh n và kém hi u qu . iu này c bi t quan tr ng i v i các n n kinh t ang chuy n i ho c các n n kinh t ang phát tri n. - Có l i th trong vi c duy trì và phát tri n các ngành ngh truy n th ng. So v i các DN l n thì DNNVV có l i th h ơn trong vi c khai thác, duy trì và phát tri n các ngành ngh truy n th ng. ó là kh n ng khai thác và s d ng có hi u qu nh ng ngu n l c u vào nh lao ng, tài nguyên hay v n t i ch c a t ng a ph ơ ng. Có r t nhi u DNNVV c a Vi t Nam và th gi i ã tng b c tr ng thành và l n m nh khi khai thác các ngu n l c s n có c a 9 a ph ơ ng. Bên c nh ó, các DN nh còn có nhi u l i th h ơn các DN l n trong vi c n m b t k p th i nhu c u và th hi u th ng xuyên thay i c a ng i tiêu dùng, qua ó t o ra nhi u lo i hàng hóa và d ch v m i áp ng ngày càng t t h ơn nhu c u c a ng i tiêu dùng. Theo khía c nh này, các DNNVV có l i th trong vi c nh h ng và làm xu t hi n nhi u nhu c u m i t phía ng i tiêu dùng. Nh s phát tri n cu các DNNVV mà nhi u lo i s n ph m và d ch v m i ã ra i. - DNNVV có l i th v s d ng lao ng. Quan h lao ng trong các DNNVV th ng có tính ch t thân thi n, g n g i h ơn so v i các DN l n. Do ó ng i lao ng th ng d dàng c quan tâm, ng viên, khuy n khích hơn trong công vi c. c bi t là m i quan h g n g i, thân thi n ó r t phù hp v i v n hoá c a ng i Châu á nói chung và c a Vi t Nam nói riêng. Ngoài ra, v i l i th trong vi c khai thác các ngu n l c s n có c a a ph ơ ng, c bi t là ngành s d ng nhi u lao ng, DNNVV có nh ng tác ng tích c c trong vi c t o ra vic làm c ng nh nâng cao i s ng v t ch t và tinh th n cho dân c t i a ph ơ ng ho c duy trì và b o v các giá tr v n hóa truy n th ng. Bên c nh ó, vi c phát tri n các DNNVV còn có l i ích nh gi m kho ng cách gi a ng i giàu và ng i nghèo, gi m s các bi t gi a thành th và nông thôn, qua ó c ng góp ph n làm gi m t n n xã h i và giúp Chính ph gi i quy t t t h ơn nh ng v n xã h i khác. * V các im y u Bên c nh các im m nh c ch ra trên thì các DNNVV còn có các im y u nh t nh nh : - DNNVV thi u các ngu n l c th c hi n các ý t ng kinh doanh l n, ho c các d án u t l n, các d án u t công c ng. - DNNVV không có các l i th kinh t theo quy mô và m t s n c thì lo i hình DN này th ng b y u th trong các m i quan h v i ngân hàng, 10 vi Chính ph và gi i báo chí c ng nh thi u s ng h c a ông o công chúng. Nhi u DNNVV b ph thu c r t nhi u vào các DN l n trong quá trình phát tri n nh v th ơ ng hi u hàng hoá, th tr ng, công ngh , tài chính.... - Các DNNVV do r t d kh i nghi p nên c ng ph i ch u nhi u lo i r i ro trong kinh doanh. Kinh nghi m các n c trên th gi i cho th y, càng nhi u DNNVV ra i thì c ng có càng nhi u DNNVV b phá s n. Có nh ng DN b phá s n sau m t th i gian ho t ng r t ng n. Theo k t qu nghiên c u th c nghi m c a nhi u nhà nghiên c u trên th gi i thì các DNNVVcó t l phá s n và th t b i cao trong n m ho t ng th t . Và các DN do nam gi i qu n lý th ng có t l th t b i cao h ơn so v i các DN c iu hành và qu n lý b i các ch DN n . - Bên c nh các tác ng ngo i lai tích c c thì DNNVV c ng gây ra không ít nh ng nh h ng ngo i lai tiêu c c trong n n kinh t nh do ít v n, hu h t các DN không quan tâm y n vi c b o v môi tr ng ho c khi nhi u DNNVV b phá s n do ho t ng không hiu qu gây ra s thi u tin tng c a dân chúng v i lo i hình DN này, gây khó kh n cho ng i tiêu dùng khi ch n các s n ph m tiêu dùng c ng nh khi ch n các nhà cung c p d ch v. iu này làm gi m uy tín c a lo i hình DNNVV i v i công chúng và ng i lao ng. 1.1.3 Vai trò c a DNNVV i v i quá trình phát tri n kinh t - xã h i [25], [28], [57] Vi t Nam c ng nh nhi u n c khác trên th gi i, các DNNVV óng vai trò r t quan tr ng trong vi c thúc y s phát tri n kinh t và có vai trò quan tr ng trong mng s n xu t toàn c u và chu i cung ng hàng hóa và d ch v. Các DNNVV có kh n ng t o ra nhi u vi c làm v i chi phí th p; cung c p cho xã h i kh i l ng áng k hàng hóa và d ch v và làm t ng GDP cho n n kinh t ; t ng c ng k n ng qu n lý và i m i công ngh ; góp ph n gi m 11 bt chênh l ch v thu nhp trong xã h i, xóa ói nghèo; t ng ngu n ti t ki m và u t c a dân c a ph ơ ng làm cho n n kinh t n ng ng và hi u qu hơn; c i thi n m i quan h gi a các khu v c kinh t khác nhau. M c óng góp vào s phát tri n kinh t quc gia c a DNNVV c th hi n m c thu hút lao ng, v n u t , t o ra giá tr gia t ng trong n n kinh t . Theo s li u th ng kê c a các n c, t