Luận án Phát triển thị trường ngoại hối Việt Nam trong tiến trình hội nhập quốc tế và khu vực

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGÂN HÀNG NHÀ NƯỚC VIỆT NAM TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGÂN HÀNG TP. HỒ CHÍ MINH -------------------------------- LÊ THỊ ANH ĐÀO PHÁT TRIỂN THỊ TRƯỜNG NGOẠI HỐI VIỆT NAM TRONG TIẾN TRÌNH HỘI NHẬP QUỐC TẾ VÀ KHU VỰC LUẬN ÁN TIẾN SỸ KINH TẾ THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH NĂM 2011 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGÂN HÀNG NHÀ NƯỚC VIỆT NAM TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGÂN HÀNG TP. HỒ CHÍ MINH -------------------------------- LÊ THỊ ANH ĐÀO PHÁT TRIỂN THỊ TRƯỜNG NGOẠI HỐI VIỆT NAM TRONG TIẾN TRÌNH HỘI NHẬP QUỐC TẾ VÀ KHU VỰC LUẬN ÁN TIẾN SỸ KINH TẾ CHUYÊN NGÀNH: KINH TẾ TÀI CHÍNH NGÂN HÀNG MÃ SỐ : 62.31.12.01 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: H ướng dẫn 1: PGS.TS. NGUYỄN THỊ NHUNG H ướng dẫn 2: TS. LÊ THỊ KIM XUÂN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH NĂM 2011 LỜI CAM ĐOAN Tác giả luận văn có lời cam đoan danh dự về công trình khoa học này của mình, cụ thể: Tôi tên là: Lê Thị Anh Đào Sinh ngày 03 tháng 03 năm 1963 – Tại: Quảng Ngãi Quê quán: Quảng Ngãi Hiện công tác tại: Khoa Ngân hàng Quốc tế Trường Đại học Ngân hảng TP. HCM – 36 Tôn Thất Đạm – Quận 1 – TP. HCM Là Nghiên cứu sinh khóa 09 của Trường Đại học Ngân hàng TP.HCM Mã số học viên: 010109040001 Cam đoan đề tài: Phát triển thị trường ngoại hối Việt Nam trong tiến trình hội nhập quốc tế và khu vực Người hướng dẫn khoa học: - Hướng dẫn 1: PGS.TS. NGUYỄN THỊ NHUNG - Hướng dẫn 2: TS. LÊ THỊ KIM XUÂN Luận án được thực hiện tại Trường Đại học Ngân hàng TP.HCM. Đề tài này là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên cứu có tính độc lập riêng, không sao chép bất kỳ tài liệu nào và chưa được công bố toàn bộ nội dung này bất kỳ ở đâu (hoặc đã công bố phải nói rõ ràng các thông tin của tài liệu đã công bố); các số liệu, các nguồn trích dẫn trong luận án được chú thích nguồn gốc rõ ràng, minh bạch. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về lời cam đoan danh dự của tôi. TP.HCM, ngày 21 tháng 07 năm 2011 Tác giả Lê Thị Anh Đào DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Từ viết tắt Tiếng Anh Tiếng Việt Asean–Australia- Newzealand Khu vực thương mại tự do ASEAN- ACERFTA Free Trade Area Úc-Newzealand Khu vực thương mại tự do ASEAN- ACFTA Asean - China Free Trade Area Trung Quốc AFTA Asean Free Trade Area Khu vực thương mại tự do Asean Khu vực thương mại tự do ASEAN- AJFTA Asean Japan Free Trade Area Nhật Bản AUD Australia Dollar Đô la Úc Tỷ giá dựa trên một rổ tiền tệ, trượt BBC Basket Band Crawl có biên độ BIS Bank International Settlement Ngân hàng thanh toán quốc tế BSP Bank State Philippine NHTW Philippine CCTT Chính sách tiền tệ CCTM cán cân thương mại CCTT cán cân thanh toán Common Effective Hiệp định ưu đãi thuế quan có hiệu CEPT Preferential Tariff lực chung China Foreign Exchange CFETS Sàn giao dịch ngoại hối Trung Quốc Trading System CHF Franc Thụy Sỹ Kinh doanh chênh lệch lãi suất có CIA Covered Interest arbitrage bảo hiểm rủi ro tỷ giá CNY China Yuan Nhân dân tệ ĐTRNN Đầu tư ra nước ngoài EUR EURO Đồng tiền chung Châu Âu Từ viết tắt Tiếng Anh Tiếng Việt FDI Foreign Direct Investment Đầu tư trực tiếp nước ngoài FED Federal Reserve System Hệ thống dự trữ liên bang Hoa Kỳ FII Foreign Indirect Investment Đầu tư gián tiếp nước ngoài GBP Pound Sterling Bảng Anh GDV Giao dịch vốn HKD HongKong Dolla Đôla Hồng Kông IDR Rupiah Đồng Rupi của Indonesia INR Indian Rupee Đồng Rupee của Ấn Độ IMF International Monetary Fund Quỹ tiền tệ quốc tế JPY Japan Yen Yên Nhật KRW Won Won của Hàn Quốc NHNN Ngân hàng nhà nước Việt Nam NHTM Ngân hàng thương mại NHTW Ngân hàng trung ương Moneytary Authority of MAS Cơ quan quản lý tiền tệ Singapore Singapore MYR Malaysia Ringit Đồng Ringit Malaysia PBOC People’s Bank of China Ngân hàng Nhân dân Trung Quốc PHP Philippine Peso Đồng Peso của Philippin State Administration of SAFE Cục Quản lý ngoại hối Foreign Exchange SGD Singarpore Dollar Đôla Singarpore The Society for Worldwide Hệ thống viễn thông tài chính liên SWIFT Interbank Financecial ngân hàng toàn thế giới. Telecommunication) TCTD Tổ chức tín dụng THB Thailand Bath Bạt Thái Từ viết tắt Tiếng Anh Tiếng Việt TTNH Thị trường ngoại hối TTNT Thị trường ngoại tệ TTKCT Thị trường không chính thức TTNTLNH Thị trường ngoại tệ liên ngân hàng TTTC Thị trường tài chính USD Untited State dollar Đô la Mỹ VCB Vietcombank Ngân hàng ngoại thương Việt Nam VND Vietnam Dong Đồng Việt Nam WTO World Trade Organization Tổ chức thương mại thế giới DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1: Doanh số giao dịch ngoại hối toàn cầu theo các loại hình giao dịch .......................................................................................................................... 47 Bảng 2.2: Đầu tư trực tiếp nước ngoài, kiều hối và xuất khẩu từ năm 1990- 1995 .................................................................................................................. 52 Bảng 2.3: Đầu tư trực tiếp nước ngoài, kiều hối và xuất khẩu từ năm 1996- 2006 .................................................................................................................. 53 Bảng 2.4: Đầu tư trực tiếp nước ngoài, kiều hối và xuất khẩu từ 2007-2010 .. 54 Bảng 2.5 : Kim ngạch nhập khẩu từ năm 2000-2010 ...................................... 58 Bảng 2.6 Qui mô vốn điều lệ của một số NHTM của các quốc gia trong khu vực .................................................................................................................... 63 Bảng 2.7: Tỷ lệ % Lợi nhuận họat động kinh doanh ngoại hối so với lợi nhuận trước thuế .............................................................................. 70 Bảng 2.8: Tỷ giá (VND/USD) từ 1990 đến 1992 .......................................... 75 Bảng 2.9: Tỷ giá (VND/USD) từ 1994 đến 1998 .......................................... 78 Bảng 2.10: Hoạt động trên thị trường ngoại tệ liên ngân hàng ........................ 79 Bảng 2.11: Hoạt động trên thị trường ngoại tệ khách hàng ............................. 81 Bảng 2.12: Tỷ trọng doanh số giao dịch của hai thị trường ngoại tệ từ năm 1995-2005 ........................................................................................................ 82 Bảng 2.13: Tỷ trọng doanh số giao dịch trên hai thị trường từ năm 2006-2010 .......................................................................................................................... 83 Bảng 2.14: Tỷ lệ mua, bán giao dịch kỳ hạn và hoán đổi trong tổng giao dịch thị trường ngoại hối Việt Nam ......................................................................... 88 Bảng 2.15: Lượng kiều hối chính thức chuyển về Việt Nam từ năm 1999-2010 .......................................................................................................................... 97 Bảng 2.16: Diễn biến Tỷ giá bình quân liên ngân hàng và Tỷ giá bình quân thị trường tự do từ năm 1999 - 2006 ................................................................... 113 Bảng 2.17: Tỷ giá BQLNH và tỷ giá trên thị trường tự do từ năm 2007-2010 ........................................................................................................................ 115 Bảng 2.18: Dự trữ ngoại hối Việt Nam giai đoạn 2001–2010 ....................... 118 DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 2.1: Doanh số giao dịch ngoại hối toàn cầu ........................................ 47 Biểu đồ 2.2: Khách quốc tế đến Việt nam trong thời gian từ 1995-2010 ........ 56 Biểu đồ 2.3: Lượng kiều hối và Việt Nam từ năm 1999 – 2010 ...................... 98 Biểu đồ 2.4: Sự biến động của tỷ giá trên thị trường chính thức và thị trường tự do giai đoạn 1999-2006 ............................................................................. 114 Biểu đồ 2.5: Tỷ giá VND/USD từ năm 2007 đến năm 2010 ......................... 115 MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT DANH MỤC CÁC BẢNG DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ MỞ ĐẦU CHƯƠNG 1: LÝ LUẬN VỀ THỊ TRƯỜNG NGOẠI HỐI VÀ PHÁT TRIỂN THỊ TRƯỜNG NGOẠI HỐI TRONG HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ ....... 1  1.1. Tổng quan về thị trường ngoại hối .............................................................. 1  1.1.1. Khái niệm, chức năng của thị trường ngoại hối ....................................... 1  1.1.2. Đặc điểm của thị trường ngoại hối ........................................................... 2  1.1.3. Phân loại thị trường ngoại hối .................................................................. 3  1.1.3.1. Theo phạm vi hoạt động ........................................................................ 3 1.1.3.2. Theo tính chất giao dịch ........................................................................ 5 1.1.3.3. Theo tính chất pháp lý của thị trường ................................................... 6  1.1.3.4.Theo tính chất tập trung của thị trường .................................................. 6 1.1.4. Các chủ thể tham gia thị trường ngoại hối ............................................... 7  1.1.4.1. Phân loại theo hình thức tổ chức ........................................................... 7 1.1.4.2. Phân loại theo chức năng trên thị trường .............................................. 9 1.1.5. Những nghiệp vụ trên TTNH ................................................................. 12  1.1.5.1. Nghiệp vụ ngoại hối giao ngay ........................................................... 12  1.1.5.2. Nghiệp vụ ngoại hối kỳ hạn(Forex Forward Transaction) .................. 12  1.1.5.3. Nghiệp vụ hoán đổi ngoại hối (Forex Swap Transaction) .................. 14  1.1.5.4. Giao dịch tiền tệ tương lai ................................................................... 15  1.1.5.5. Hợp đồng quyền chọn tiền tệ .............................................................. 17  1.2. Những nhân tố tác động đến việc phát triển thị trường ngoại hối của một quốc gia ............................................................................................................ 19  1.2.1 Tác động của qui luật thị trường ............................................................. 19  1.2.2. Quá trình toàn cầu hóa và hội nhập kinh tế ............................................ 20  1.2.3. Chính sách quản lý ngoại hối của quốc gia ............................................ 22  1.2.3.1. Chính sách tỷ giá ................................................................................. 23 1.2.3.2. Chính sách quản lý ngoại hối đối với các giao dịch trên tài khoản vãng lai ...................................................................................................................... 27 1.2.3.3. Chính sách quản lý ngoại hối đối với tài khoản vốn ........................... 30 1.3. Những điều kiện để phát triển TTNH trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế ....................................................................................................................... 32  1.3.1. TTNTLNH đóng vai trò trung tâm ........................................................ 33  1.3.2. Doanh số giao dịch trên TTNH phải tương thích với hoạt động ngoại thương và đầu tư quốc tế .................................................................................. 33  1.3.3. Đồng nội tệ có khả năng chuyển đổi ...................................................... 34  1.3.4. Nguồn nhân lực có kiến thức về TTNH ................................................. 35  1.3.5. Hệ thống tài chính có đầy đủ hạ tầng cơ sở với trang bị thiết bị kỹ thuật hiện đại ............................................................................................................. 35  1.3.6. Hệ thống quản lý giám sát thị trường tài chánh hoạt động hiệu quả ..... 36  1.3.7. TTNH có sự liên thông với thị trường tài chính của khu vực và quốc tế .......................................................................................................................... 37  1.3.8. Một cơ chế kiểm soát ngoại hối thông thoáng và một chính sách tỷ giá linh hoạt. ........................................................................................................... 37  1.4. Những bài học kinh nghiệm ...................................................................... 38  Kết luận chương 1 ............................................................................................ 45  CHƯƠNG 2:THỰC TRẠNG THỊ TRƯỜNG NGOẠI HỐI VIỆT NAM ...... 46  2.1. KHÁI QUÁT TÌNH HÌNH TTNH TRÊN THẾ GIỚI .............................. 46 2.1.1. Nhận định chung về thị trường ngoại hối thế giới ................................. 46 2.1.2. Những nét đặc trưng của TTNH Châu Á trong giai đoạn hiện nay ....... 49 2.2. Tác động của quá trình hội nhập kinh tế đến sự phát triển TTNH Việt Nam .................................................................................................................. 52 2.2.1. Nguồn cung ngoại tệ gia tăng do hoạt động đầu tư trực tiếp nước ngoài, chuyển tiền kiều hối, xuất khẩu phát triển ...................................................... 52 2.2.2. Nguồn cung ngoại tệ từ những hoạt động khác gia tăng ....................... 55 2.2.3. Cầu ngoại tệ cho hoạt động nhập khẩu gia tăng .................................... 57 2.2.5. Tăng cường sự hợp tác hổ trợ và nâng cao trình độ nghiệp vụ cho các tổ chức kinh tế, tài chính của Việt Nam ............................................................... 59 2.2.6. Đối mặt với những bất ổn do quá trình mở cửa thị trường tài chính ..... 60 2.2.7. Sự canh tranh gay gắt hơn với những đối thủ hơn hẳn về tiềm lực và bề dày kinh nghiệm ............................................................................................... 62 2.3. Thực trạng hoạt động của thị trường ngoại hối Việt Nam ........................ 64 2.3.1. Những văn bản pháp lý qui định hoạt động kinh doanh ngoại hối ........ 64 2.3.2. Thực trạng hoạt động kinh doanh ngoại hối của các ngân hàng trên TTNH Việt Nam .............................................................................................. 70 2.3.2.1.Quá trình hình thành và hoạt động TTNT liên ngân hàng ................... 72 2.3.2.2. Thực trạng thị trường ngoại tệ khách hàng của Việt Nam .................. 81 2.3.2.3. Thực trạng sử dụng các giao dịch ngoại hối phái sinh tại các NHTM Việt Nam .......................................................................................................... 84 2.3.2.4. Thực trạng yết giá kinh doanh và mua bán ngoại tệ ........................... 90 2.3.3. Thị trường ngoại tệ không chính thức .................................................... 93 2.3.3.1 Những hình thức biểu hiện ................................................................... 93 2.3.3.2. Những nguồn cung cấp ngoại tệ trên thị trường không chính thức .... 97 2.4 Vai trò của NHNN đối với TTNH Việt Nam trong giai đoạn vừa qua .... 102 2.4.1 Thực hiện vai trò can thiệp TTNH và điều hành chính sách tỷ giá ...... 102 2.4.2. Những biện pháp góp phần hạn chế hoạt động của thị trường ngoại tệ không chính thức. ........................................................................................... 106 2.5. Đánh giá quá trình phát triển TTNH của Việt Nam trong thời gian qua và nguyên nhân của những tồn tại ...................................................................... 107 2.5.1. Những mặt đạt được ............................................................................. 107 2.5.2. Những hạn chế của Thị trường ngoại hối Việt Nam ............................ 109 2.5.2.1. Hoạt động TTNTLNH còn khiêm tốn ............................................... 109 2.5.2.2. Hàng hóa trên thị trường ngoại hối chưa đa dạng ............................. 109 2.5.2.3.Sự thiếu vắng nhu cầu bảo hiểm rủi ro tỷ giá và mục đích tham gia thị trường ngoại hối cũng chưa đa dạng .............................................................. 110 2.5.2.4 Thị trường phái sinh còn sơ khai........................................................ 111 2.6. Nguyên nhân của những thực trạng trên ................................................. 111 2.6.1.Cơ chế điều hành tỷ giá chưa linh động với diễn biến của thị trường .. 111 2.6.2. Sự tồn tại và ảnh hưởng mạnh mẽ của thị trường ngoại tệ không chính thức ................................................................................................................. 116 2.6.3. Tính chuyển đổi của VND chưa cao .................................................... 116 2.6.4. Dự trữ ngoại hối thấp ........................................................................... 118 2.6.5. Môi trường pháp lý chưa hoàn thiện .................................................... 119 Kết luận chương 2 .......................................................................................... 120 CHƯƠNG 3:NHỮNG BIỆN PHÁP GÓP PHẦN PHÁT TRIỂN THỊ TRƯỜNG NGOẠI HỐI VIỆT NAM TRONG TIẾN TRÌNH HỘI NHẬP .. 121  3.1. Cơ sở và định hướng phát triển TTNH ................................................... 121  3.1.1. Cơ sở phát triển thị trường ngoại hối ................................................... 121  3.1.1.1. Căn cứ vào thành quả đạt được trong quản lý kinh tế của Việt Nam trong những năm gần đây ............................................................................... 121 3.1.1.2.Căn cứ vào sự tăng trưởng của hệ thống ngân hàng .......................... 123  3.1.1.3. Căn cứ mức độ hội nhập kinh tế quốc tế của Việt Nam ................... 124 3.1.2. Định hướng phát triển TTNH ............................................................... 126  3.1.2.1. Phát triển TTNH là bước đi tất yếu trong quá trình hoàn thiện và phát triển thị trường tài chính của Việt Nam .......................................................... 126 3.1.2.2. Xây dựng hệ thống tài chính an toàn và hội nhập ............................. 127 3.2. Những biện pháp phát triển TTNH trong hội nhập kinh tế ..................... 128  3.2.1. Hoàn thiện TTNH theo hướng hiện đại và hội nhập ............................ 128  3.2.1.1. Minh bạch hóa thông tin trên thị trường ........................................... 128 3.2.1.2. Mở rộng các chủ thể kiến tạo thị trường ........................................... 129 3.2.1.3. Hoàn thiện các sản phẩm ngoại hối phái sinh ................................... 130 3.2.1.4. Khuyến khích thành lập các công ty môi giới, công ty tư vấn.......... 134 3.2.1.5. Xây dựng lộ trình thành lập sàn giao dịch ngoại tệ .......................... 135 3.2.1.6. Đa dạng hóa các ngoại tệ trong giao dịch ......................................... 136 3.2.2. Hoàn thiện cơ chế quản lý ngoại hối .................................................... 137  3.2.2.1. Về điều hành tỷ giá ........................................................................... 137 3.2.2.2. Về tự do hóa tài khoản vãng lai và tự do hóa tài khoản vốn theo lộ trình ................................................................................................................ 140 3.2.3. Phát huy vai trò của NHNN- phát triển TTNT liên ngân hàng ............ 143  3.2.3.1. Phát huy vai trò của NHNN .............................................................. 143 3.2.3.2. Phát triển TTNTLNH về khối lượng giao dịch và số lượng thành viên ........................................................................................................................ 145 3.2.3.3. Biện pháp thu hút lượng ngoại tệ vào hệ thống ngân hàng ............... 146 3.2.4. Tăng cường kiểm soát, hạn chế và tiến tới loại bỏ dần hoạt động của thị trường ngoại tệ không chính thức .................................................................. 148  3.2.5. Hạn chế tình trạng đôla hóa và tạo khả năng chuyển đổi dần cho đồng Việt Nam ...............