Luận án Quá trình di dân tự do của các dân tộc thiểu số phía Bắc đến Lâm Đồng từ năm 1976 đến năm 2015

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC ĐÀ LẠT NGUYỄN THỊ HÀ GIANG QUÁ TRÌNH DI DÂN TỰ DO CỦA CÁC DÂN TỘC THIỂU SỐ PHÍA BẮC ĐẾN LÂM ĐỒNG TỪ NĂM 1976 ĐẾN NĂM 2015 LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH LỊCH SỬ VIỆT NAM Lâm Đồng, tháng 5 năm 2023 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC ĐÀ LẠT NGUYỄN THỊ HÀ GIANG QUÁ TRÌNH DI DÂN TỰ DO CỦA CÁC DÂN TỘC THIỂU SỐ PHÍA BẮC ĐẾN LÂM ĐỒNG TỪ NĂM 1976 ĐẾN NĂM 2015 Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam Mã số: 9 22 90 13 LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH LỊCH SỬ VIỆT NAM NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS. TS. BÙI VĂN HÙNG Lâm Đồng, tháng 5 năm 2023 i LỜI CAM ĐOAN Các kết quả trình bày trong luận án là công trình nghiên cứu của tôi được hoàn thành dưới sự hướng dẫn của PGS. TS. Bùi Văn Hùng, Trường Đại học Đà Lạt. Các kết quả trong luận án chưa từng được công bố trong các công trình của người khác. Nguồn số liệu sử dụng trong nghiên cứu này là trung thực, chính xác. Một số luận điểm khoa học kế thừa từ các nhà nghiên cứu đi trước được chú thích rõ ràng, theo đúng quy định. Các nguồn trích dẫn được liệt kê trong mục tài liệu tham khảo của luận án. Tôi xin chịu trách nhiệm với lời cam đoan của mình. Lâm Đồng, tháng 5 năm 2023 Nghiên cứu sinh Nguyễn Thị Hà Giang ii LỜI CẢM ƠN Trước hết, tôi xin trân trọng cảm ơn Ban Giám hiệu, Phòng Quản lý đào tạo Sau đại học, Khoa Ngữ văn và Lịch sử Trường Đại học Đà Lạt đã giúp đỡ và tạo mọi điều kiện thuận lợi cho nghiên cứu sinh trong trong suốt thời gian học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án. Tôi xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến PGS.TS. Bùi Văn Hùng, Trường Đại học Đà Lạt đã luôn quan tâm và tận tình hướng dẫn nghiên cứu sinh trong việc lựa chọn các phương pháp tiếp cận đề tài, gợi mở các nguồn tư liệu quan trọng, xem xét kỹ lưỡng và góp ý bản thảo để nghiên cứu sinh hoàn chỉnh nội dung luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn Ủy ban nhân dân tỉnh Lâm Đồng; Chi cục Văn thư - Lưu trữ, Sở Nội vụ tỉnh Lâm Đồng; Cục Thống kê Lâm Đồng; Công an tỉnh Lâm Đồng; Trung tâm Lưu trữ Quốc gia IV; Ủy ban nhân dân các xã Tân Thanh và Tân Văn (huyện Lâm Hà), xã Rô Men (huyện Đam Rông), xã Phước Cát 2 (huyện Cát Tiên) đã nhiệt tình giúp đỡ và cung cấp cho nghiên cứu sinh nhiều thông tin, tài liệu quan trọng phục vụ cho luận án. Cuối cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã luôn quan tâm, đồng hành và động viên nghiên cứu sinh vượt qua mọi khó khăn để thực hiện luận án. Nghiên cứu sinh Nguyễn Thị Hà Giang iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ............................................................................................................ i LỜI CẢM ƠN ................................................................................................................ ii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ............................................................................ vi DANH MỤC BẢNG ................................................................................................... vii DANH MỤC BIỂU ĐỒ ............................................................................................. viii DANH MỤC PHỤ LỤC ................................................................................................ x TÓM TẮT ...................................................................................................................... xi MỞ ĐẦU ........................................................................................................................ 1 1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI .............................................................................................. 1 2. MỤC TIÊU VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU ........................................................... 3 2.1. Mục tiêu nghiên cứu ............................................................................................... 3 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................................................. 3 3. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU ........................................................... 4 3.1. Đối tượng nghiên cứu ............................................................................................ 4 3.2. Phạm vi nghiên cứu ................................................................................................ 4 4. NGUỒN TÀI LIỆU SỬ DỤNG TRONG LUẬN ÁN ............................................... 4 5. PHƯƠNG PHÁP LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .............................. 5 5.1. Phương pháp luận ................................................................................................... 5 5.2. Phương pháp nghiên cứu chuyên ngành ................................................................ 5 5.3. Phương pháp nghiên cứu cụ thể, liên ngành .......................................................... 6 6. ĐÓNG GÓP MỚI CỦA LUẬN ÁN .......................................................................... 7 7. BỐ CỤC CỦA LUẬN ÁN ......................................................................................... 8 CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU .......................................... 9 1.1. Tình hình nghiên cứu và những vấn đề đặt ra ........................................................ 9 1.1.1. Tình hình nghiên cứu ..................................................................................... 9 1.1.2. Những vấn đề luận án cần tập trung nghiên cứu ......................................... 24 1.2. Một số vấn đề lý thuyết ........................................................................................ 26 1.2.1. Khái niệm và thuật ngữ ................................................................................ 26 1.2.2. Một số lý thuyết áp dụng trong nghiên cứu ................................................. 29 1.3. Khái quát về địa bàn nghiên cứu và tộc người ..................................................... 32 1.3.1. Miền núi phía Bắc ........................................................................................ 32 iv 1.3.2. Lâm Đồng .................................................................................................... 42 CHƯƠNG 2. TÌNH HÌNH DI DÂN TỰ DO CỦA CÁC DÂN TỘC THIỂU SỐ PHÍA BẮC ĐẾN LÂM ĐỒNG TỪ NĂM 1976 ĐẾN NĂM 2015 ........................................ 51 2.1. Tình hình di dân tự do thời kỳ trước Đổi mới từ năm 1976 đến năm 1986 ......... 51 2.1.1. Bối cảnh lịch sử ........................................................................................... 51 2.1.2. Chính sách di dân ở Tây Nguyên và Lâm Đồng .......................................... 55 2.1.3. Tình hình di dân tự do của các dân tộc thiểu số phía Bắc đến Lâm Đồng .. 58 2.2. Tình hình di dân tự do trong thời kỳ Đổi mới từ năm 1986 đến năm 2015 ......... 64 2.2.1. Bối cảnh lịch sử ........................................................................................... 64 2.2.2. Chính sách di dân ở Tây Nguyên và Lâm Đồng .......................................... 67 2.2.3. Tình hình di dân tự do của các dân tộc thiểu số phía Bắc đến Lâm Đồng .. 71 CHƯƠNG 3. NHỮNG CHUYỂN BIẾN KINH TẾ, VĂN HÓA VÀ XÃ HỘI CỦA CỘNG ĐỒNG CÁC DÂN TỘC THIỂU SỐ PHÍA BẮC DI CƯ TỰ DO ĐẾN LÂM ĐỒNG ........................................................................................................................... 90 3.1. Chuyển biến kinh tế ............................................................................................. 90 3.2. Chuyển biến văn hóa ............................................................................................ 98 3.3. Chuyển biến xã hội............................................................................................. 106 3.4. Các yếu tố tác động đến sự chuyển biến ............................................................ 112 CHƯƠNG 4. NGUYÊN NHÂN, TÁC ĐỘNG, ĐẶC ĐIỂM CỦA DI DÂN TỰ DO VÀ KIẾN NGHỊ ......................................................................................................... 128 4.1. Nguyên nhân di cư ............................................................................................. 128 4.2. Tác động đối với kinh tế - xã hội tỉnh Lâm Đồng .............................................. 135 4.2.1. Tác động đối với kinh tế ............................................................................ 135 4.2.2. Tác động đối với xã hội ............................................................................. 146 4.3. Đặc điểm của quá trình di cư ............................................................................. 154 4.4. Một số kiến nghị................................................................................................. 161 4.4.1. Ổn định địa bàn cư trú ............................................................................... 161 4.4.2. Ổn định đời sống và phát triển sản xuất .................................................... 162 4.4.3. Xây dựng các điểm tái định cư theo hướng bền vững và truyền thống .... 164 4.4.4. Đầu tư phát triển kinh tế - xã hội cho nơi xuất cư ..................................... 165 KẾT LUẬN ................................................................................................................ 169 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA NGHIÊN CỨU SINH LIÊN v QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ............................................................................................ 174 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................................... 176 PHỤ LỤC ................................................................................................................... 192 vi DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BCH : Ban chấp hành CNXH : Chủ nghĩa xã hội ĐVT : Đơn vị tính KHXH : Khoa học xã hội NXB : Nhà xuất bản PTNT : Phát triển nông thôn PTVKTM : Phát triển vùng kinh tế mới SPSS : Chương trình phân tích thống kê trong khoa học xã hội (Statistical Package for the Social Sciences) Tp : Thành phố Tr : Trang UBND : Ủy ban nhân dân XHCN : Xã hội chủ nghĩa vii DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1. Số lượng người thiểu số phía Bắc ở Lâm Đồng năm 1979 ........................... 62 Bảng 2.2. Di dân tự do đến các huyện của tỉnh Lâm Đồng từ 1990 – 1995 ................. 74 Bảng 2.3. Di dân tự do đến tỉnh Lâm Đồng trong năm 1996 và năm 1997 .................. 78 Bảng 2.4. Dân số chia theo thành phần dân tộc ở Lâm Đồng năm 1999 ...................... 81 Bảng 2.5. Dân số chia theo thành phần dân tộc ở Lâm Đồng năm 2009 ...................... 86 Bảng 2.6. Các dân tộc thiểu số phía Bắc đến huyện Đam Rông từ 2012 - 2015 .......... 87 Bảng 3.1. Sự hỗ trợ của hộ gia đình khi di cư đến địa phương ................................... 108 Bảng 3.2. Việc tham gia các hoạt động, tổ chức tại địa phương ................................. 110 Bảng 4.1. Sự biến đổi của tín ngưỡng, tôn giáo so với trước khi di cư ....................... 152 viii DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 1.1. Cơ cấu thành phần dân tộc ở Lâm Đồng năm 2019.................................. 45 Biểu đồ 1.2. Biến động dân số ở Lâm Đồng từ năm 1955 đến năm 1975 .................... 46 Biểu đồ 2.1. Thu nhập bình quân đầu người ở Lâm Đồng từ năm 2002 đến năm 2014 ....................................................................................................................................... 67 Biểu đồ 2.2. Di dân tự do đến Lâm Đồng từ 1990 – 1995 ............................................ 72 Biểu đồ 2.3. Số lượng các dân tộc thiểu số di cư đến Lâm Đồng từ 1990 - 1995 ........ 73 Biểu đồ 2.4. Địa bàn nhập cư của các dân tộc thiểu số phía Bắc từ 1990 - 1995 ......... 74 Biểu đồ 2.5. Di dân tự do đến Lâm Đồng từ 1996 – 2000 ............................................ 76 Biểu đồ 2.6. Địa bàn xuất cư của các tộc người thiểu số năm 1996 ............................. 76 Biểu đồ 2.7. Địa bàn xuất cư của các tộc người thiểu số năm 1997 ............................. 77 Biểu đồ 2.8. Địa bàn nhập cư của các tộc người thiểu số phía Bắc ở Lâm Đồng (1996 – 1997) .............................................................................................................................. 78 Biểu đồ 2.9. Sự biến động dân số của một số tộc người thiểu số phía Bắc ở Lâm Đồng (1989 – 1999)................................................................................................................. 80 Biểu đồ 2.10. Di dân tự do đến Lâm Đồng từ 2000 – 2004 .......................................... 81 Biểu đồ 2.11. Di dân tự do đến Lâm Đồng từ 2005 – 2015 .......................................... 83 Biểu đồ 2.12. Số lượng các dân tộc thiểu số di cư đến Lâm Đồng từ 2005 - 2015 ...... 84 Biểu đồ 2.13. Số lượng từng dân tộc thiểu số đến Lâm Đồng từ 2005 - 2015 .............. 84 Biểu đồ 2.14. Sự biến động dân số của một số tộc người thiểu số phía Bắc ở Lâm Đồng (1999 – 2009) ....................................................................................................... 85 Biểu đồ 2.15. Dân di cư tự do đến huyện Đam Rông từ 2005 đến 2015 ...................... 87 Biểu đồ 3.1. Nghề nghiệp chính của người dân ............................................................ 90 Biểu đồ 3.2. Những loại cây chủ yếu của hộ gia đình ................................................... 91 Biểu đồ 3.3. Những loại vật nuôi chủ yếu của hộ gia đình ........................................... 94 Biểu đồ 3.4. Những khó khăn của hộ gia đình khi sống tại địa phương ....................... 97 Biểu đồ 3.5. Những món ăn trong hộ gia đình có sự thay đổi so với trước khi di cư . 100 Biểu đồ 3.6. Mức độ hộ gia đình sử dụng trang phục truyền thống khi di cư đến địa phương ......................................................................................................................... 101 Biểu đồ 3.7. Kiến trúc nhà ở của hộ gia đình có thay đổi so với trước khi di cư ........ 103 Biểu đồ 3.8. Loại ngôi nhà mà gia đình đang ở .......................................................... 104 Biểu đồ 3.9. Những hoạt động giải trí vào thời gian rảnh rỗi ..................................... 106 ix Biểu đồ 3.10. Kinh tế hộ gia đình so với mặt bằng chung trong thôn/bản/buôn ......... 111 Biểu đồ 3.11. Những cơ sở y tế mà hộ gia đình thường đi khám, chữa bệnh ............. 118 Biểu đồ 3.12. Loại đường giao thông chủ yếu ở địa phương ...................................... 118 Biểu đồ 3.13. Loại phương tiện đi lại của hộ gia đình ................................................ 119 Biểu đồ 3.14. Nguồn mà hộ gia đình tiếp cận các thông tin ....................................... 119 Biểu đồ 3.15. Thu nhập trung bình của hộ gia đình trong 1 tháng .............................. 120 Biểu đồ 3.16. Nguồn thu nhập của hộ gia đình trong năm .......................................... 121 Biểu đồ 3.17. Mức độ hài lòng về đời sống của hộ gia đình hiện nay ........................ 121 Biểu đồ 3.18. Sự hỗ trợ của người dân địa phương trong hoạt động sản xuất kinh tế của hộ gia đình ................................................................................................................... 123 Biểu đồ 3.19. Nguyên nhân dẫn đến sự thay đổi kiến trúc nhà cửa ............................ 124 Biểu đồ 3.20. Lý do thay đổi những món ăn trong gia đình ....................................... 125 Biểu đồ 4.1. Lý do hộ gia đình quyết định di cư ......................................................... 128 Biểu đồ 4.2. Lý do hộ gia đình quyết định chọn di cư đến Lâm Đồng ....................... 128 Biểu đồ 4.3. Lý do quyết định di cư chia theo dân tộc ................................................ 129 Biểu đồ 4.4. Nguồn gốc xuất cư của hộ gia đình ........................................................ 130 Biểu đồ 4.5. Nguồn thông tin mà hộ gia đình biết đến địa phương này...................... 133 Biểu đồ 4.6. Diện tích rừng bị phá ở Lâm Đồng từ năm 2008 đến năm 2015 ............ 145 Biểu đồ 4.7. Trình độ học vấn của người dân ............................................................. 148 Biểu đồ 4.8. Diện tích cây cà phê ở Lâm Đồng (1990 – 2000) ................................... 156 Biểu đồ 4.9. Người cùng di cư .................................................................................... 158 Biểu đồ 4.10. Số lần về thăm quê hương ..................................................................... 160 x DANH MỤC PHỤ LỤC Phụ lục 1. Bản đồ Tây Nguyên và Lâm Đồng ............................................................. 192 Phụ lục 2. Hình ảnh về vùng đất và các dân tộc thiểu số ở miền núi phía Bắc ........... 194 Phụ lục 3. Hình ảnh về các dân tộc thiểu số phía bắc ở Lâm Đồng ............................ 200 Phụ lục 4. Phiếu khảo sát ............................................................................................. 212 Phụ lục 5. Gợi ý phỏng vấn sâu dành cho cán bộ ........................................................ 219 Phụ lục 6. Gợi ý phỏng vấn sâu dành cho người dân .................................................. 221 Phụ lục 7. Danh sách những người tham gia phỏng vấn ............................................. 223 Phụ lục chương 1 ........................................................................................................ 225 Phụ lục chương 2 ........................................................................................................ 228 Phụ lục chương 3 ........................................................................................................ 234 Phụ lục chương 4 ........................................................................................................ 235 xi TÓM TẮT Luận án là công trình nghiên cứu toàn diện, hệ thống và chuyên sâu về cộng đồng các dân tộc thiểu số di cư tự do ở Lâm Đồng từ năm 1976 đến năm 2015 trên các phương diện lịch sử di cư, quá trình phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội. Phương pháp chủ yếu được sử dụng trong nghiên cứu là phương pháp lịch sử và phương pháp logic. Phương pháp điền dã dân tộc học cùng với hình thức quan sát, phỏng vấn sâu và phương pháp nghiên cứu định lượng với hình thức điều tra bằng bảng hỏi cũng được sử dụng để thực hiện tốt các nhiệm vụ đặt ra. Trên cơ sở khảo sát các tài liệu sơ cấp, thứ cấp và tài liệu điền dã, luận án phục dựng quá trình di dân tự do của các tộc người thiểu số phía Bắc đến Lâm Đồng từ năm 1976 đến năm 2015 cùng với đặc trưng của nó dưới góc độ lịch sử. Dựa trên tình hình đất nước, quá trình di dân tự do của các dân tộc thiểu số phía Bắc đến Lâm Đồng chia làm hai giai đoạn: từ năm 1976 đến năm 1986 và từ năm 1986 đến năm 2015. Giai đoạn trước năm 1986, bị chi phối bởi nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung, quan liêu bao cấp, loại hình di dân có tổ chức (di dân kinh tế mới) chiếm ưu thế. Di dân tự do của các dân tộc thiểu số phía Bắc diễn ra lẻ tẻ với số lượng ít. Từ đầu thập niên 1990 tới năm 2004, các dân tộc thiểu số phía Bắc di cư ồ ạt đến Lâm Đồng. Từ năm 2005 đến năm 2015, số lượng người đến giảm mạnh. Hướng di chuyển của dân di cư tự do là đến những địa bàn vùng sâu, vùng xa, vùng giáp ranh thuộc các huyện như Cát Tiên, Đạ Tẻh, Bảo Lâm, Di Linh, Lâm Hà, Đam Rông để sinh sống và lập nghiệp. Trong quá trình sinh sống tại Lâm Đồng, kinh tế, văn hóa và xã hội của cộng đồng các dân tộc thiểu số phía Bắc có nhiều chuyển biến. Những chuyển biến này là do sự tác động của điều kiện tự nhiên, chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước, đời sống kinh tế - xã hội, sự cộng cư với các tộc người khác, đặc biệt là người Kinh và tôn giáo. Người di cư đến Lâm Đồng do nhiều nguyên nhân liên quan đến kinh tế và môi trường sống. Di dân tự do có những tác động nhất định đối với kinh tế, xã hội của Lâm Đồng trên cả phương diện tích cực và tiêu cực. Chính sách về di dân phải hướng tới mục tiêu tăng cường công t