Luận văn Đánh giá hiệu quả kinh tế Khu bảo vệ hệ sinh thái biển Rạn Trào, Khánh Hòa do địa phương quản lý

1 Luận văn Đánh giá hiệu quả kinh tế Khu bảo vệ hệ sinh thái biển Rạn Trào, Khánh Hòa do địa phương quản lý 2 MỤC LỤC LỜI NÓI ĐẦU --------------------------------------------------------------------------------------- 8 PHẦN NỘI DUNG-------------------------------------------------------------------------------- 10 CHƯƠNG I: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ QUẢN LÝ VÀ ĐÁNH GIÁ HIỆU QUẢ KINH TẾ KBTB ----------------------------------------------------------------------------------- 10 1.1.Khu bảo tồn biển --------------------------------------------------------------------------- 10 1.1.1. Khái niệm và phân loại -------------------------------------------------------------- 10 1.1.1.1. Khu bảo tồn ----------------------------------------------------------------------- 10 1.1.1.2. Khu bảo vệ biển ------------------------------------------------------------------ 11 1.1.1.3. Khu bảo tồn biển ----------------------------------------------------------------- 11 1.1.2. Mục tiêu KBTB ----------------------------------------------------------------------- 14 1.1.3. Tính cấp thiết của việc thiết lập KBTB ------------------------------------------- 14 1.1.4. Một số trở ngại khi triển khai KBTB ---------------------------------------------- 16 1.2. Vấn đề quản lý KBTB. ------------------------------------------------------------------- 19 1.2.1.Hoạt động thiết lập và quản lý KBTB. --------------------------------------------- 19 1.2.1.1. Tình hình nghiên cứu và thiết lập các khu bảo tồn biển trên thế giới ------------------------------------------------------------------------------------------- 19 1.2.1.2. Tình hình nghiên cứu và thiết lập các khu bảo tồn biển ở Việt Nam ------------------------------------------------------------------------------------------ 20 1.2.2. Các mô hình quản lý KBTB -------------------------------------------------------- 22 1.2.2.1. Mô hình quản lý theo ngành dọc có sự tham gia của cộng đồng --------- 22 1.2.2.2. Mô hình do cộng đồng địa phương quản lý --------------------------------- 25 1.2.2.3. So sánh 2 mô hình --------------------------------------------------------------- 26 1.3. Các cách thức tiến hành đánh giá hiệu quả của 1 KBTB --------------------------- 27 1.3.1. Đánh giá theo tiêu chí kinh tế ------------------------------------------------------ 27 1.3.1.1. Đánh giá thông qua chỉ tiêu kinh tế đơn thuần ------------------------------ 28 1.3.1.2. Đánh giá thông qua chỉ tiêu kinh tế tổng hợp ------------------------------- 29 1.3.2. Đánh giá theo tiêu chí xã hội ------------------------------------------------------- 33 1.3.3. Đánh giá theo tiêu chí môi trường ------------------------------------------------- 34 1.4. Sự phù hợp khi sử dụng CBA làm công cụ phân tích đánh giá hiệu quả kinh tế mô hình quản lý KBTB. -------------------------------------------------------------- 35 CHƯƠNG II: THỰC TRẠNG MÔ HÌNH QUẢN LÝ TẠI KHU BẢO VỆ HỆ SINH THÁI BIỂN RẠN TRÀO ----------------------------------------------------------- 37 2.1. Tổng quan về KBVHSTB Rạn trào----------------------------------------------------- 37 2.1.1. Điều kiện tự nhiên -------------------------------------------------------------------- 37 2.1.1.1. Vị trí địa lý ------------------------------------------------------------------------ 37 2.1.1.2. Các vùng chức năng trong KBV ---------------------------------------------- 39 2.1.1.3. Khí hậu, thời tiết. ---------------------------------------------------------------- 40 2.1.2. Đặc điểm kinh tế- văn hóa- xã hội ------------------------------------------------- 40 2.1.2.1. Đất đai và sử dụng đất đai ------------------------------------------------------ 40 2.1.2.2. Dân số, giáo dục và y tế -------------------------------------------------------- 41 2.1.2.3. Các giá trị văn hóa- lịch sử ----------------------------------------------------- 42 2.1.2.4. Các hoạt động kinh tế của cộng đồng địa phương-------------------------- 43 3 2.1.3. Tài nguyên thiên nhiên tại KBVHSTB Rạn Trào. ------------------------------ 44 2.1.3.1. Sinh vật Phù du ------------------------------------------------------------------ 44 2.1.3.2. Động vật đáy --------------------------------------------------------------------- 45 2.1.3.3. Rạn san hô ------------------------------------------------------------------------ 45 2.1.3.4. Cỏ biển ---------------------------------------------------------------------------- 46 2.1.3.5. Rong biển ------------------------------------------------------------------------- 46 2.1.3.6. Cây ngập mặn -------------------------------------------------------------------- 46 2.1.3.7. Nguồn lợi thủy sản -------------------------------------------------------------- 46 2.2. Thực trạng quản lý- khai thác và sử dụng tài nguyên thiên nhiên tại KBVHSTB Rạn Trào. -------------------------------------------------------------------------- 48 2.2.1. Thực trạng khai thác và sử dụng --------------------------------------------------- 49 2.2.1.1. Trước khi có dự án -------------------------------------------------------------- 49 2.2.1.2. Từ khi có dự án ------------------------------------------------------------------ 50 2.2.2. Mô hình quản lý tại địa phương ---------------------------------------------------- 50 2.2.2.1. Về cơ cấu tổ chức --------------------------------------------------------------- 50 2.2.2.2. Về tài chính cho khu bảo tồn -------------------------------------------------- 53 2.2.3. Mục tiêu KBVHSTB Rạn Trào ---------------------------------------------------- 53 2.2.4. Các hoạt động đã được triển khai tại KBVB Rạn Trào ------------------------- 54 2.2.5. Những khó khăn, thuận lợi trong quá trình thực hiện dự án ------------------ 55 2.2.6. Đánh giá tính bền vững mô hình quản lý. ---------------------------------------- 56 CHƯƠNG III: ÁP DỤNG CÔNG CỤ PHÂN TÍCH KINH TẾ NHẰM ĐÁNH GIÁ HIỆU QUẢ KBVHSTB RẠN TRÀO DO CỘNG ĐỒNG DÂN CƯ ĐỊA PHƯƠNG QUẢN LÝ ----------------------------------------------------------------- 57 3.1. Nhận dạng vấn đề ------------------------------------------------------------------------- 57 3.2. Nhận dạng lợi ích, chi phí ---------------------------------------------------------------- 57 3.2.1. Nhận dạng lợi ích --------------------------------------------------------------------- 57 3.2.1.1. Lợi ích trực tiếp ------------------------------------------------------------------ 57 3.2.1.2. Lợi ích gián tiếp ------------------------------------------------------------------ 59 3.2.2. Nhận dạng chi phí -------------------------------------------------------------------- 60 3.2.2.1. Chi phí trực tiếp ------------------------------------------------------------------ 60 3.2.2.2. Chi phí quản lý và vận hành --------------------------------------------------- 61 3.2.2.2. Thiệt hại do giảm sản lượng ngành thủy sản. ------------------------------- 61 3.3. Đánh giá các lợi ích và chi phí của dự án ---------------------------------------------- 61 3.3.1. Tóm tắt lợi ích- chi phí -------------------------------------------------------------- 61 3.3.2. Đánh giá và ước tính các chi phí của dự án -------------------------------------- 62 3.3.2.1. Chi phí trực tiếp ------------------------------------------------------------------ 62 3.3.2.2. Chi phí quản lý và vận hành --------------------------------------------------- 64 3.3.2.3. Chi phí cơ hội -------------------------------------------------------------------- 64 3.3.3. Đánh giá và ước tính các lợi ích của dự án --------------------------------------- 66 3.3.3.1. Lợi ích trực tiếp ------------------------------------------------------------------ 66 3.3.3.2. Lợi ích gián tiếp ------------------------------------------------------------------ 72 3.4. Phân tích các chỉ tiêu chi phí- lợi ích --------------------------------------------------- 81 3.5. Phân tích độ nhạy -------------------------------------------------------------------------- 83 3.6. Những hạn chế trong quá trình thực hiện đê tài -------------------------------------- 83 3.7. Kiến nghị. ----------------------------------------------------------------------------------- 84 4 KẾT LUẬN ---------------------------------------------------------------------------------------- 86 TÀI LIỆU THAM KHẢO ----------------------------------------------------------------------- 86 GIẢI THÍCH CÁC THUẬT NGỮ VIẾT TẮT TRONG ĐỀ TÀI 5 Từ viết tắt Tiếng Việt BQL Ban quản lý CVM Phương pháp đánh giá ngẫu nhiên IUCN Tổ chức bảo tồn thiên nhiên thế giới KBT Khu bảo tồn KBTB Khu bảo tồn biển KBV Khu bảo vệ KBVB Khu bảo vệ biển KBVHSTB Khu bảo vệ hệ sinh thái biển MCD Trung tâm bảo tồn sinh vật biển và phát triển cộng đồng NGO Tổ chức phi chính phủ UNESCO Tổ chức văn hóa, giáo dục, khoa học liên hợp quốc WTP Mức sẵn lòng chi trả 6 DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU TÊN BẢNG Bảng 1: Danh sách các điểm được đề xuất thành KBTB Bảng 2 : Bảng so sánh hai mô hình Bảng 3: Bảng so sánh phân tích chi phí- lợi ích với phân tích tài chính Bảng 4: Tình hình sử dụng đất đai xã Vạn Hưng Bảng 5: Dân số và lao động xã Vạn Hưng Bảng 6: Số hộ tham gia các ngành nghề ở xã Vạn Hưng Bảng 7: Mật độ (con/400m2) các nhóm cá rạn san hô tại khu vực Rạn Trào Bảng 8 : Danh sách loài có tên trong Sách đỏ sinh sống ở KBVB Rạn Trào Bảng 9. So sánh thành phần loài sinh vật ở Rạn Trào và vịnh Văn Phong Bảng 10 : Bảng chi phí- lợi ích của dự án Bảng 11 : Bảng chi phí trực tiếp của dự án Bảng 12 : Bảng chi phí quản lý và vận hành dự án Bảng 13 : Bảng tổng chi phí của dự án Bảng 14 : Bảng sản lượng thủy sản qua các năm Bảng 15 : Bảng tính giá thủy sản khai thác qua các năm Bảng 16 : Bảng tính lợi ích từ đánh bắt thủy sản Bảng 17 : Bảng sản lượng nuôi tôm hùm qua các năm Bảng 18 : Bảng tính lợi ích từ nuôi tôm hùm qua các năm Bảng 19 : Bảng tính lợi ích từ nuôi tôm sú qua các năm Bảng 20 : Bảng tính lợi ích từ nuôi ốc hương qua các năm Bảng 21 : Bảng lợi ích từ nuôi trồng qua các năm Bảng 22 : Bảng giả định diện tích san hô bị mất qua các năm Bảng 23: Bảng lợi ích từ chức năng sinh thái của 1ha san hô/năm Bảng 24 : Bảng lợi ích từ chức năng sinh thái của san hô ở Rạn Trào qua các năm Bảng 25: Các yếu tố có thể ảnh hưởng đên mức sẵn lòng chi trả (WTP) Bảng 26: Bảng tổng hợp các lợi ích thu về qua các năm Bảng 27 : Bảng tính NPV của dự án 7 DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ Hình 1: Sơ đồ các loại hình KBT Hình 2: Sơ đồ các loại hình KBTB Hình 3: Mô hình quản lý ngành dọc có sự tham gia của cộng đồng Hình 4: Mô hình do địa phương quản lý Hình 5: Bản đồ hành chính tỉnh Khánh Hòa Hình 6 : Bản đồ phân vùng chức năng vùng biển Rạn Trào Hình 7 : Tổ chức quản lý KBVB Rạn Trào Hình 8: Mô hình phát triển bền vững 8 LỜI NÓI ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài.  Dự án xây dựng mô hình khu bảo vệ hệ sinh thái biển Rạn Trào do chính địa phương tự quản lý được MCD tài trợ và tiến hành từ năm 2001. Đây là mô hình đầu tiên ở Việt Nam, điểm đặc biệt của mô hình là theo cơ chế từ dưới lên tức là do người dân tự xây dựng nên khu bảo vệ biển sau đó được cấp huyện, cấp tỉnh công nhận. Tuy nhiên vẫn chưa có một nghiên cứu đầy đủ nào về hiệu quả kinh tế của dự án, do đó đề tài đã tiến hành đánh giá kinh tế để thấy được tính hiệu quả của dự án.  Phạm vi tiến hành dự án của MCD chủ yếu là các khu vực bảo tồn ven biển, do đó mô hình đánh giá hiệu quả kinh tế này có thể áp dụng cho những dự án về sau trong giai đoạn tiền dự án, giai đoạn tiến hành dự án và giai đoạn kết thúc dự án.  Việc đánh giá được các giá trị về lợi ích lẫn chi phí đều phục vụ cho khâu quản lý tài nguyên tại khu vực, quản lý được các bước tiến hành dự án. 2. Mục đích của đề tài:  Việc định giá giúp đo được tốc độ sử dụng và mức độ khan hiếm của tài nguyên  Phục vụ cho nhà ra quyết định đưa ra những quyết định công bằng và đầy đủ.  Bảo vệ môi trường và thực hiện nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả.  Việc tiền tệ hoá các giá trị làm tăng khả năng thuyết phục trong giáo dục cộng đồng. 3. Phạm vi nghiên cứu.  Về không gian lãnh thổ: KBVHSTB Rạn Trào, xã Vạn Hưng. 9  Về thời gian nghiên cứu: dự tính điều tra, phỏng vấn người dân tại khu bảo vệ vào đầu tháng 4/2009, sử dụng số liệu từ 2000 đến nay.  Về giới hạn nghiên cứu: đề tài đánh giá hiệu quả kinh tế của dự án thông qua các chỉ số kinh tế là BCR, NPV. 4. Phương pháp nghiên cứu.  Phương pháp thu thập, xử lý thông tin.  Phương pháp thực địa.  Phương pháp điều tra xã hội học.  Phương pháp chuyên gia.  Phương pháp giá thị trường.  Phương pháp chi phí thay thế.  Phương pháp đánh giá ngẫu nhiên.  Phương pháp tiếp cận thay đổi năng suất.  Phương pháp xử lý số liệu bằng Excel, SPSS. 5. Cấu trúc đề tài. Ngoài lời nói đầu và kết thúc, luận văn gồm 3 chương: Chương I: Cơ sở lý luận về quản lý và đánh giá hiệu quả kinh tế KBTB. Chương II: Thực trạng mô hình quản lý tại KBVHST biển Rạn Trào. Chương III: Áp dụng công cụ phân tích kinh tế nhằm đánh giá hiệu quản kinh tế KBVHSTB Rạn Trào do cộng đồng dân cư địa phương quản lý. 10 PHẦN NỘI DUNG CHƯƠNG I: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ QUẢN LÝ VÀ ĐÁNH GIÁ HIỆU QUẢ KINH TẾ KBTB 1.1.Khu bảo tồn biển 1.1.1. Khái niệm và phân loại 1.1.1.1. Khu bảo tồn Định nghĩa: Theo IUCN:“Khu bảo tồn là một khu vực trên đất liền hoặc trên biển được khoanh vùng để bảo vệ đa dạng sinh học, các tài nguyên thiên nhiên và văn hoá đi kèm, được quản lý bằng các công cụ pháp luật hoặc các hình thức quản lý có hiệu quả khác” (IUCN 1994). Các loại hình KBT: Theo báo cáo quốc gia của VN về các KBT và phát triển. Hình 1: Sơ đồ các loại hình KBT  Khu rừng đặc dụng: Rừng đặc dụng bao gồm các vườn quốc gia, các khu bảo tồn thiên nhiên và các khu di tích lịch sử-văn hóa-môi trường, do bộ NN&PTNT trực tiếp quản lý. Tính đến tháng 12 năm 2002 Bộ NN&PTNT đã thống kê được 25 vườn quốc gia, 60 khu bảo tồn thiên nhiên, 37 khu di tích văn hóa-lịch sử-môi trường. Khu bảo tồn Khu rừng đặc dụng Đất ngập nước Khu bảo tồn biển Khu di sản thế giới Khu dự trữ sinh quyển Vườn quốc gia Khu bảo tồn thiên nhiên Khu rừng văn hóa lịch sử môi trường 11  Đất ngập nước: Bằng việc thông qua Công ước đa dạng sinh học và Công ước Ramsar về đất ngập nước có tầm quan trọng quốc tế, Chính phủ đã cam kết thành lập một mạng lưới các khu bảo tồn đất ngập nước. Kế hoạch hành động đa dạng sinh học bao gồm 61 khu đất ngập nước. Mới đây, 68 khu đất ngập nước có tầm quan trọng quốc gia đã được xác định trong đó có một số khu nằm trong hệ thống rừng đặc dụng. Cơ quan chịu trách nhiệm quản lý trực tiếp khu đất ngập nước là Bộ TN&MT.  Các KBTB: Việt Nam hiện có 2 khu di sản thiên nhiên thế giới là Vịnh Hạ Long, vườn quốc gia Phong Nha- Kẻ Bàng và 3 khu di sản thế giới nữa là: Thánh địa Mỹ Sơn, Phố cổ Hội An và tổ hợp các công trình Huế đã được UNESCO công nhận.  Các khu dự trữ sinh quyển: Chương trình con người và sinh quyển của UNESCO đã công nhận trên 370 khu dự trữ sinh quyển trên toàn thế giới. Rừng ngập mặn Cần Giờ là khu dự trữ con người và sinh quyển đầu tiên của Việt Nam. Mục tiêu của các khu dự trữ sinh quyển là kết hợp bảo tồn đa dạng sinh học với sử dụng bền vững tài nguyên cho con người. 1.1.1.2. Khu bảo vệ biển Theo IUCN: “KBVB là bất cứ 1 khu vực lãnh thổ giữa 2 mức triều hoặc cận thủy triều cùng với khối nước che phủ và hệ động vật hệ thực vật kèm theo, các đặc điểm lịch sử và văn hóa, được luật pháp bảo hộ hoặc các biện pháp có hiệu quả khác cần để bảo vệ một bộ phận hay toàn bộ môi trường bao quanh”. Theo đó thì mọi khu vực ven biển đều có thể trở thành các KBVB mà không phải có bất cứ điều kiện ràng buộc nào. 1.1.1.3. Khu bảo tồn biển Định nghĩa Theo IUCN: “KBTB được xác định là bất kỳ khu vực nào nằm trong vùng triều hoặc dưới triều cùng với toàn bộ bao gồm toàn bộ phần mặt nước 12 phía trên cùng với các hệ động thực vật và các di sản văn hóa và lịch sử liên đới được lưu giữ bởi luật pháp và các phương thức hữu hiệu khác nhằm bảo vệ một phần hoặc toàn bộ môi trường liên quan”. Theo nghị định số 27 của Chính phủ Việt Nam hướng dẫn thi hành một số điều của Luật Thủy sản: “KBTB là vùng biển được xác định (kể cả đảo có trong vùng biển đó) có các loài động vật, thực vật có giá trị và tầm quan trọng quốc gia hoặc quốc tế về khoa học, giáo dục, du lịch, giải trí được bảo vệ và quản lý theo quy chế của Khu Bảo tồn”. Phân loại KBTB Theo Nghị định số 57/2008/NĐ-CP: KBTB có tầm quan trọng quốc gia và quốc tế được phân loại thành: Vườn quốc gia; Khu bảo tồn loài, sinh cảnh; Khu dự trữ tài nguyên thiên nhiên thủy sinh. Hình 2: Sơ đồ các loại hình KBTB - Vườn Quốc gia có đủ các điều kiện sau:  Là vùng biển có một hay nhiều hệ sinh thái điển hình như: san hô, cỏ biển, rừng ngập mặn hay hệ sinh thái đầm phá, cửa sông còn nguyên vẹn hoặc ít bị tác động của con người; là nơi sinh cư của một hay nhiều loài động, thực vật biển hoang dã, quý hiếm, đang bị đe dọa có nguy cơ tuyệt chủng, cần được quản lý, bảo vệ, bảo tồn.  Diện tích Vườn Quốc gia nhỏ nhất không ít hơn 20.000 ha. Trong đó, diện tích các hệ sinh thái điển hình còn nguyên vẹn hoặc ít bị tác động của con người tối thiểu phải chiếm 1/3 diện tích của Vườn.  Là khu vực mà mục tiêu bảo tồn bảo đảm được thực hiện và không bị thay đổi bởi những hoạt động bất lợi của con người. Khu bảo tồn biển Vườn quốc gia Khu bảo tồn loài, sinh cảnh Khu dự trữ tài nguyên thiên nhiên thủy sinh 13 - Khu bảo tồn loài, sinh cảnh có đủ các điều kiện sau:  Là vùng biển có một hay nhiều loài động, thực vật biển hoang dã, quý hiếm, đang bị đe dọa có nguy cơ tuyệt chủng; có các hệ sinh thái điển hình như san hô, cỏ biển, rừng ngập mặn, hay hệ sinh thái đầm phá, cửa sông còn nguyên vẹn hoặc ít bị tác động của con người, cần được quản lý, bảo vệ, bảo tồn.  Diện tích của Khu bảo tồn loài, sinh cảnh nhỏ nhất không ít hơn 10.000 ha. Trong đó, vùng bảo vệ nghiêm ngặt tối thiểu phải chiếm 1/5 diện tích của Khu bảo tồn.  Là khu vực mà mục tiêu bảo tồn bảo đảm được thực hiện và không bị thay đổi bởi những hoạt động bất lợi của con người. - Khu dự trữ tài nguyên thiên nhiên thủy sinh có đủ các điều kiện sau:  Là vùng biển, nơi sinh cư của nhiều loài động, thực vật biển; có các bãi đẻ hay khu vực tập trung các loài sinh vật biển chưa trưởng thành; nguồn giống bổ sung cho các vùng biển liền kề.  Diện tích của Khu dự trữ tài nguyên thiên nhiên nhỏ nhất không ít hơn 10.000 ha. Trong đó, diện tích các bãi đẻ hoặc khu vực tập trung các loài sinh vật biển chưa trưởng thành tối thiểu phải chiếm 2/3 diện tích của Khu bảo tồn.  Là khu vực mà mục tiêu bảo tồn bảo đảm được thực hiện và không bị thay đổi bởi những hoạt động bất lợi của con người. Từ các quy định này ta thấy để trở thành KBTB thì các khu vực ven biển phải đạt được rất nhiều tiêu chí. Đây lại chính là rào cản cho các vùng ven biển có giá trị nhưng không có được đầy đủ các điều kiện này. Theo định nghĩa của IUCN đã nêu ở trên thì các khu vực không đạt các điều kiện về KBTB đều có thể trở thành các khu bảo vệ biển. Tuy nhiên đây là khái niệm do IUCN đưa ra trong khi luật pháp Việt Nam chưa có bất cứ quy định nào về Khu bảo vệ biển mà chỉ đưa ra một số hướng dẫn trong quản lý vùng ven bờ. Do đó, các khu bảo vệ biển nếu được thành lập thì cũng sẽ không nhận được 14 bất cứ quyền lợi nào về mặt pháp lý. Có chăng thì chỉ là sự hỗ trợ từ phía địa phương. Mặc dù khác nhau về quy mô diện tích nhưng mục tiêu, khó khăn, thách thức, cách thức quản lý… của KBTB và KBVB là hoàn toàn giống nhau. Do đó, trong phần phương pháp luận tuy nói về KBTB nhưng thực chất đó cũng là cơ sở lý luận về KBVB. 1.1.2. Mục tiêu KBTB Theo IUCN, mục tiêu của các KB