Luận văn Vận dụng lí thuyết kiến tạo trong dạy học chương “dẫn xuất halogen – ancol – phenol” Hóa học lớp 11 THPT

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HCM  HỒ THỊ MỸ DUNG VẬN DỤNG LÍ THUYẾT KIẾN TẠO TRONG DẠY HỌC CHƯƠNG “DẪN XUẤT HALOGEN – ANCOL – PHENOL” HÓA HỌC LỚP 11 THPT LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH - 2011 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HCM  HỒ THỊ MỸ DUNG VẬN DỤNG LÍ THUYẾT KIẾN TẠO TRONG DẠY HỌC CHƯƠNG “DẪN XUẤT HALOGEN – ANCOL – PHENOL” HÓA HỌC LỚP 11 THPT Chuyên ngành: Lí luận và phương pháp dạy học môn hóa học Mã số: 60 14 10 LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. PHẠM VĂN HOAN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH - 2011 LỜI CẢM ƠN Sau thời gian học tập tại Trường Đại học Sư phạm thành phố Hồ Chí Minh, bằng sự nỗ lực của bản thân và sự giúp đỡ tận tình của các thầy, cô giáo, bạn bè và đồng nghiệp, tôi đã hoàn thành luận văn khoa học này. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc và chân thành đến PGS.TS Phạm Văn Hoan đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình xây dựng và hoàn thiện luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu trường Đại học Sư phạm thành phố Hồ Chí Minh, phòng Sau đại học, quí thầy cô đã tận tình giảng dạy và tạo mọi điều kiện thuận lợi để tôi được học tập, nghiên cứu và hoàn thành khóa học. Tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến quí thầy cô tổ bộ môn Hóa học, các em học sinh trường THPT Thanh Bình, THPT Trấn Biên, THPT chuyên Lương Thế Vinh và THPT An Mỹ đã tạo điều kiện và giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện đề tài. Cuối cùng, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn đối với gia đình, bạn bè và đồng nghiệp đã động viên, đóng góp nhiều ý kiến quí để tôi hoàn thành luận văn này. Thành phố Hồ Chí Minh, ngày 30 tháng 08 năm 2011 Tác giả MỤC LỤC 9TLỜI CẢM ƠN9T ................................................................................................................................. 1 9TMỤC LỤC9T ...................................................................................................................................... 2 9TDANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT9T ............................................................................................. 7 9TMỞ ĐẦU9T ......................................................................................................................................... 8 9T1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI9T............................................................................................................ 8 9T2. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU9T .................................................................................................... 9 9T3. ĐỐI TƯỢNG VÀ KHÁCH THỂ NGHIÊN CỨU9T .................................................................... 9 9T4. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU9T .................................................................................................... 9 9T5. PHẠM VI NGHIÊN CỨU9T ....................................................................................................... 9 9T6. GIẢ THUYẾT KHOA HỌC9T .................................................................................................... 9 9T7. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU9T .......................................................................................... 10 9T8. NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI CỦA ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU9T ................................................... 10 9TCHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI9T........................................................................... 11 9T1.1. Tổng quan về vấn đề nghiên cứu [1, 2, 9, 10, 16, 19, 23, 26, 27, 28, 29, 30, 32, 323, 42, 43, 58, 59]9T ........................................................................................................................................ 11 9T1.2. Phương pháp dạy học9T .......................................................................................................... 14 9T1.2.1. Khái niệm [15, 38, 41]9T ................................................................................................ 14 9T1.2.2. Mô hình ba bình diện của PPDH [41, tr.10]9T.............................................................. 14 9T1.2.3. Những nét đặc trưng của xu hướng đổi mới PPDH [15, 23, 41]9T............................... 15 9T1.2.4. Một số định hướng đổi mới PPDH ở nước ta hiện nay [3, 5, 15, 23, 37, 41, 44]9T ...... 16 9T1.3. Lí thuyết kiến tạo9T ................................................................................................................ 17 9T1.3.1. Một số khái niệm [9, 10, 15, 23, 32, 61, 65]9T ................................................................ 17 9T1.3.1.1. Kiến tạo9T ................................................................................................................ 17 9T1.3.1.2. Đồng hóa9T .............................................................................................................. 18 9T1.3.1.3. Điều ứng9T ............................................................................................................... 18 9T1.3.2. Bản chất của dạy học theo lí thuyết kiến tạo [61]9T ..................................................... 18 9T1.3.3. Cơ sở của dạy học theo lí thuyết kiến tạo [61, 62]9T ..................................................... 19 9T1.3.4. Đặc điểm của dạy học theo lí thuyết kiến tạo [61]9T .................................................... 19 9T1.3.5. Mô hình dạy học theo lí thuyết kiến tạo9T .................................................................... 20 9T1.3.6. Các yêu cầu đối với việc tổ chức quá trình dạy học theo lí thuyết kiến tạo [20; 23, tr.41]9T ..................................................................................................................................... 21 9T1.3.6.1. Xác định rõ mối quan hệ và nhiệm vụ của GV và HS trong quá trình dạy học9T ....... 21 9T1.3.6.2. Quan hệ của giáo viên và học sinh đối với tri thức khoa học9T ................................. 21 9T1.3.6.3. Tạo nhu cầu và hứng thú học tập cho học sinh9T ...................................................... 22 9T1.3.6.4. Coi trọng những kiến thức và kinh nghiệm đã có của người học 9T ........................... 22 9T1.3.6.5. Tạo môi trường học tập trong đó học sinh có điều kiện thuận lợi để thảo luận trao đổi ý tưởng của mình với bạn bè và giáo viên9T .................................................................... 23 9T1.3.6.6. Giáo viên phải là người chủ động trong việc điều khiển hoạt động nhận thức của học sinh9T ............................................................................................................................. 23 9T1.3.6.7. Thường xuyên kiểm tra đánh giá và giúp cho học sinh tự kiểm tra đánh giá 9T .......... 23 9T1.3.7. Vai trò của GV và HS trong dạy học theo lí thuyết kiến tạo9T .................................... 24 9T1.3.7.1. Vai trò của GV trong dạy học theo lí thuyết kiến tạo [59, 60, 61, 63]9T .................... 24 9T1.3.7.2. Vai trò của HS trong dạy học theo lí thuyết kiến tạo [9, 15]9T .................................. 25 9T1.3.8. Môi trường học tập kiến tạo [64]9T ............................................................................... 26 9T1.4. Một số phương pháp và kĩ thuật sử dụng trong dạy học theo lí thuyết kiến tạo9T .................... 26 9T1.4.1. Một số phương pháp dạy học sử dụng trong dạy học kiến tạo9T ................................ 26 9T1.4.1.1. Phương pháp học tập hợp tác theo nhóm nhỏ [41, tr.31 – 34]9T ................................ 26 9T1.4.1.2. Phương pháp nghiên cứu trường hợp [17, tr.116]9T .................................................. 29 9T1.4.1.3. Phương pháp tự học có hướng dẫn9T ........................................................................ 31 9T1.4.2. Một số kỹ thuật dạy học sử dụng trong dạy học kiến tạo9T ......................................... 33 9T1.4.2.1. Kỹ thuật liên kết suy nghĩ [41, tr.12 – 14; 55]9T ...................................................... 33 9T1.4.2.2. Kỹ thuật lấy thông tin phản hồi [41, tr.15; 55]9T ....................................................... 34 9T ÓM TẮT CHƯƠNG 19T ............................................................................................................... 35 9TCHƯƠNG 2: VẬN DỤNG LÍ THUYẾT KIẾN TẠO TRONG DẠY HỌC CHƯƠNG9T ............ 36 9T“DẪN XUẤT HALOGEN, ANCOL, PHENOL” - HÓA HỌC 11 THPT9T .................................. 36 9T2.1. Nội dung và phân phối chương trình hóa học 11 THPT9T ....................................................... 36 9T2.1.1. Nội dung chương trình hóa học 11 THPT [5, tr.5; 7]9T ............................................... 36 9T2.1.2. Phân phối chương trình môn hóa học lớp 11 THPT [8; 35, tr.13]9T ........................... 38 9T2.1.3. Mạch nội dung phần hóa học hữu cơ chương trình THPT [30, tr.53]9T .................... 39 9T2.2. Tổng quan về chương “Dẫn xuất halogen – ancol – phenol” hóa học 11 THPT9T ................... 40 9T2.2.1. Vị trí, mục tiêu chương “Dẫn xuất halogen – ancol – phenol” [35, 53]9T ................... 40 9T2.2.2. Cấu trúc nội dung chương “Dẫn xuất halogen – ancol –phenol” [53]9T ..................... 42 9T2.2.3. Phương pháp dạy học chương “Dẫn xuất halogen – ancol – phenol” [35, 48, 53]9T... 42 9T2.3. Tổ chức quá trình dạy học hóa học theo lí thuyết kiến tạo9T ................................................... 46 9T2.3.1. Một số biện pháp tìm hiểu kiến thức và nhu cầu học tập của học sinh9T ................... 46 9T2.3.1.1. Mục đích9T ............................................................................................................... 46 9T2.3.1.2. Các biện pháp sư phạm9T ......................................................................................... 46 9T2.3.2. Tạo môi trường học tập cho học sinh kiến tạo kiến thức9T ......................................... 47 9T2.3.2.1. Mục đích9T ............................................................................................................... 47 9T2.3.2.2. Các biện pháp cụ thể9T ............................................................................................. 47 9T2.4. Thiết kế giáo án chương “Dẫn xuất halogen –ancol – phenol” theo lí thuyết kiến tạo9T .......... 50 9T2.4.1. Những yêu cầu trong thiết kế bài lên lớp theo lí thuyết kiến tạo9T ............................. 50 9T2.4.2. Qui trình thiết kế giáo án theo lí thuyết kiến tạo9T ...................................................... 51 9T2.4.3. Chuẩn bị cho bài lên lớp9T ............................................................................................ 53 9T2.4.3.1. Thiết kế phiếu điều tra tìm hiểu kiến thức đã có của HS9T ........................................ 53 9T2.4.3.2. Thiết kế các trường hợp trong dạy học9T .................................................................. 54 9T2.4.3.3. Thiết kế dạy học hợp tác theo nhóm9T ...................................................................... 54 9T2.4.3.4. Thiết kế phiếu học tập mở rộng9T ............................................................................. 56 9T2.4.4. Một số giáo án theo lí thuyết kiến tạo chương “Dẫn xuất halogen – ancol – phenol” 9T .............................................................................................................................................. 56 9T2.4.4.1. Giáo án bài 39: DẪN XUẤT HALOGEN CỦA HIĐROCACBON9T ....................... 57 9T2.4.4.2. Giáo án bài 40: ANCOL (tiết 1)9T ............................................................................ 66 9T+ Phát biểu định nghĩa ancol.9T ...................................................................................................... 66 9T+ Nêu các cơ sở phân loại ancol. 9T .................................................................................................. 66 9T+ Nêu công thức chung của ancol no đơn chức, mạch hở. 9T .......................................................... 66 9T+ Phát biểu qui tắc gọi tên thông thường, tên thay thế các ancol. 9T .............................................. 66 9T+ Mô tả sự tạo liên kết hiđro của ancol. 9T ...................................................................................... 66 9T2.4.4.3. Giáo án bài 40: ANCOL (tiết 2)9T ............................................................................ 75 9T2.4.4.4. Giáo án bài 51: PHENOL9T ..................................................................................... 83 9T2.4.4.5. Giáo án bài 42: LUYỆN TẬP9T................................................................................ 92 9TCHƯƠNG 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM9T .............................................................................. 101 9T3.1. Mục đích thực nghiệm9T ....................................................................................................... 101 9T3.2. Đối tượng thực nghiệm9T ...................................................................................................... 101 9T3.3. Tiến hành thực nghiệm9T ...................................................................................................... 101 9T3.4. Kết quả thực nghiệm9T ......................................................................................................... 106 9T3.4.1. Kết quả đánh giá về mặt định tính9T .......................................................................... 106 9T3.4.1.1. Kết quả điều tra giáo viên9T.................................................................................... 106 9T3.4.1.2. Kết quả điều tra học sinh9T ..................................................................................... 109 9T3.4.2. Kết quả đánh giá về mặt định lượng9T ....................................................................... 110 9T3.4.1. Kết quả bài kiểm tra 15 phút9T ................................................................................... 111 9TKẾT LUẬN9T ................................................................................................................................. 119 9T ÀI LIỆU THAM KHẢO9T .......................................................................................................... 122 9TPHỤ LỤC9T.................................................................................................................................... 126 9TPHỤ LỤC 19T ............................................................................................................................. 127 9TPHỤ LỤC 29T ............................................................................................................................. 132 9TPHỤ LỤC 39T ............................................................................................................................. 133 9TPHỤ LỤC 49T ............................................................................................................................. 135 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT CTCT : Công thức cấu tạo CTPT : Công thức phân tử DH : Dạy học ĐC : Đối chứng GV : Giáo viên HS : Học sinh NXB : Nhà xuất bản PP : Phương pháp PPDH : Phương pháp dạy học PTDH : Phương tiện dạy học SGK : Sách giáo khoa STT : Số thứ tự THPT : Trung học phổ thông TN : Thực nghiệm MỞ ĐẦU 1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI - Để góp phần thực hiện công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước; ngành giáo dục và đào tạo đang thực hiện đổi mới một cách toàn diện từ nội dung chương trình, sách giáo khoa, phương tiện dạy học, phương pháp dạy học, cách thức kiểm tra – đánh giá Trong đó, đổi mới phương pháp dạy học được coi là trọng tâm với hướng tập trung vào hoạt động học của học sinh nhằm phát triển tối đa tính tích cực, chủ động, sáng tạo của người học. Lí thuyết kiến tạo (hay quan điểm kiến tạo) là một trong những quan điểm dạy học hiện đại, tích cực, đã và đang được vận dụng vào dạy học ở nhiều nước tiên tiến trên thế giới. Dạy học kiến tạo giúp người học tích cực, chủ động xây dựng kiến thức của bản thân dựa trên những kinh nghiệm đã có và tương tác với môi trường học tập. Dạy học kiến tạo không chỉ giúp người học nắm được kiến thức, kĩ năng, kĩ xảo cần có mà quan trọng hơn là nâng cao khả năng tư duy, sáng tạo của người học, giúp người học dễ dàng thích ứng với môi trường xã hội. Ở nước ta, việc nghiên cứu nội dung quan điểm kiến tạo và vận dụng nó vào nhà trường vẫn còn là điều khá mới mẻ. Bộ Giáo dục và Đào tạo đã có chủ trương vận dụng quan điểm kiến tạo vào dạy học ở trường phổ thông. Tuy nhiên, kết quả đạt được còn rất hạn chế vì nội dung và cơ sở của quan điểm này chưa được phổ biến rộng rãi đến giáo viên, quy trình vận dụng nó chưa được thảo luận nhiều Theo chương trình sách giáo khoa mới hiện nay, phần lớn các kiến thức cơ bản, quan trọng trong hóa học hữu cơ tập trung ở lớp 11. Ngay khi bước vào học phần hóa hữu cơ, học sinh được nghiên cứu về đại cương rồi đến hidrocacbon, bước đầu đã làm quen với phản ứng thế, phản ứng cộng, phản ứng tách, phản ứng oxi hóa hoàn toàn, biết dự đoán tính chất khi biết cấu trúc phân tử của một hợp chất. Những kiến thức đó sẽ là nền tảng giúp học sinh dễ dàng tự xây dựng kiến thức cho bản thân khi chuyển sang nghiên cứu các hợp chất hữu cơ có nhóm chức. Vấn đề đặt ra cho giáo viên giai đoạn này là làm thế nào để học sinh có thể tự xây dựng kiến thức mới trên nền kiến thức đã có, làm thế nào để quá trình học tập trở nên nhẹ nhàng, hứng thú hơn, làm thế nào để học sinh tích cực tiếp thu kiến thức hơn. - Chương “Dẫn xuất halogen – ancol – phenol” hóa học 11 THPT có vị trí quan trọng trong chương trình vì đã cung cấp các bài học về chất có nhiều ứng dụng trong thực tế và cũng vì nó là nội dung mở đầu về hợp chất hữu cơ có nhóm chức mà học sinh được tìm hiểu. - 2TVới những lí do trên, chúng tôi đã quyết định chọn đề tài: VẬN DỤNG LÍ THUYẾT KIẾN TẠO TRONG DẠY HỌC CHƯƠNG “DẪN XUẤT HALOGEN – ANCOL – PHENOL” HÓA HỌC LỚP 11 THPT 2. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU Nghiên cứu lí thuyết kiến tạo và vận dụng trong dạy học chương “Dẫn xuất halogen – ancol – phenol” hóa học 11 THPT. 3. ĐỐI TƯỢNG VÀ KHÁCH THỂ NGHIÊN CỨU • Đối tượng nghiên cứu Sự vận dụng quan điểm kiến tạo trong dạy học chương “Dẫn xuất halogen – ancol – phenol” hóa học 11 THPT. • Khách thể nghiên cứu Quá trình dạy học chương “Dẫn xuất halogen – ancol – phenol” hóa học 11 THPT. 4. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU - Nghiên cứu cơ sở lý luận của đề tài. - Nghiên cứu nội dung chương: “Dẫn xuất halogen – ancol – phenol” sách giáo khoa hóa học 11 THPT. - Thiết kế các giáo án thuộc chương “Dẫn xuất halogen – ancol – phenol” sách giáo khoa hóa học 11 THPT, trong đó có vận dụng quan điểm kiến tạo. - Thực nghiệm sư phạm, xử lí kết quả, đánh giá hiệu quả của đề tài. 5. PHẠM VI NGHIÊN CỨU Nội dung nghiên cứu của đề tài giới hạn trong chương “Dẫn xuất halogen – ancol – phenol”- sách giáo khoa hóa học 11 THPT (chương trình cơ bản). 6. GIẢ THUYẾT KHOA HỌC Nếu lí thuyết kiến tạo được vận dụng phù hợp trong quá trình dạy học thì sẽ góp phần rèn luyện kĩ năng tự học, phát huy tính tích cực, kích thích hứng thú tự học của học sinh, từ đó góp phần nâng cao chất lượng dạy học. 7. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU - Nhóm phương pháp nghiên cứu lí luận: Đọc và nghiên cứu tài liệu, phân tích, tổng hợp, so sánh, hệ thống hóa, khái quát hóa các nguồn tài liệu để xây dựng nội dung đề tài. - Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn: Điều tra; tổng kết kinh nghiệm; phương pháp thực nghiệm sư phạm. - Phương pháp thống kê toán học: lập bảng số liệu, xây dựng đồ thị và tính các tham số đặc trưng. 8. NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI CỦA ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU - Nghiên cứu lí thuyết kiến tạo. - Vận dụng lí thuyết kiến tạo để thiết kế một số bài lên lớp thuộc chương “Dẫn xuất halogen – ancol – phenol”– sách giáo khoa hóa học 11THPT. CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI 1.1. TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU [1, 2, 9, 10, 16, 19, 23, 26, 27, 28, 29, 30, 32, 323, 42, 43, 58,