Sự biến động của phân bố dân cư theo thời gian

Lêi nãi ®Çu Theo c¸c nhµ Kh¶o cæ häc th× con ng­êi xuÊt hiÖn trªn Tr¸i ®Êt c¸ch ®©y kho¶ng 3 triÖu n¨m ë Ch©u Phi. Tõ chiÕc n«i ban ®Çu ®ã, con ng­êi dÇn di c­ tíi c¸c l·nh thæ kh¸c vµ t¹o nªn bøc tranh ph©n bè d©n c­ thÕ giíi nh­ ngµy nay. Cho ®Õn nay, con ng­êi sinh sèng hÇu kh¾p mäi n¬i trªn Tr¸i ®Êt, tõ nh÷ng vïng nhiÖt ®íi nãng Èm ®Õn nh÷ng miÒn gÇn ®Þa cùc quanh n¨m gi¸ l¹nh, tõ vïng ®ång b»ng ph× nhiªu ®Õn nh÷ng vïng nói cao, nh÷ng vïng ®¶o ngoµi biÓn xa..... Song sù ph©n bè d©n c­ ®ã rÊt kh«ng ®ång ®Òu. Bëi v× sù ph©n bè d©n c­ lµ sù s¾p xÕp d©n sè mét c¸ch tù ph¸t hoÆc tù gi¸c trªn mét l·nh thæ nhÊt ®Þnh, phï hîp víi ®iÒu kiÖn sèng vµ c¸c yªu cÇu cña x· héi. Tr­íc kia, ®Êt réng ng­êi th­a th× vÊn ®Ò d©n sè vµ sù ph©n bè d©n c­ ch­a thùc sù thu hót ®­îc nhiÒu sù quan t©m cña c¸c nhµ nghiªn cøu khoa häc. Nh­ng kÓ tõ thËp kû 70 cña thÕ kû 20 cho ®Õn nay trªn thÕ giíi ®· chøng kiÕn tèc ®é t¨ng d©n sè nhanh ch­a tõng cã th× vÊn ®Ò d©n sè vµ sù ph©n bè d©n c­ l¹i rÊt ®­îc quan t©m. Còng xuÊt ph¸t tõ tÇm quan träng cña sù ph©n bè d©n c­ trªn thÕ giíi vµ ®Æc biÖt lµ ë ViÖt nam. V× vËy, víi ph¹m vi bµi viÕt nµy, xin ®­îc ®Ò cËp ®Õn ®Æc ®iÓm cña sù ph©n bè d©n c­, nh÷ng nh©n tè ¶nh h­ëng tíi sù ph©n bè d©n c­ ThÕ giíi vµ liªn hÖ víi ViÖt Nam. Néi dung ch­¬ng I: §Æc ®iÓm sù ph©n bè d©n c­ trªn thÕ giíi. Víi tæng diÖn tÝch bÒ mÆt Tr¸i ®Êt lµ 510 triÖu km2 trong ®ã ®¹i d­¬ng chiÕm 3/4 diÖn tÝch. PhÇn ®Êt næi cßn l¹i (trõ Nam cùc diÖn tÝch 135,83 km2) gåm c¸c lôc ®Þa vµ c¸c ®¶o mµ con ng­êi cã thÓ sinh sèng. Ban ®Çu con ng­êi tËp trung ®«ng ®óc ë nh÷ng vïng ®Êt cã ®iÒu kiÖn tù nhiªn thuËn lîi nh­: §Êt ®ai mµu mì, nguån n­íc dåi dµo..... nh­ng do d©n sè ngµy mét t¨ng nhanh, hiÖn nay con ng­êi ®· to¶ ra c¸c ch©u lôc kh¸c vµo c¸c thêi kú kh¸c nhau ®Ó sinh sèng, tån t¹i vµ ph¸t triÓn. Do ®ã sù ph©n bè d©n c­ trªn Tr¸i ®Êt cã 2 ®Æc ®iÓm chÝnh sau ®©y: §Æc ®iÓm 1: Sù biÕn ®éng cña ph©n bè d©n c­ theo thêi gian Sù ph©n bè d©n c­ trªn c¸c l·nh thæ ®­îc thÓ hiÖn qua mËt ®é d©n sè, mµ mËt ®é d©n sè cã sù thay ®æi theo thêi gian trªn qui m« thÕ giíi. ë thêi k× ®Çu trªn Tr¸i ®Êt cã kho¶ng 12,5 v¹n ng­êi mËt ®é d©n sè lµ 0,00025 ng­êi/km2. TiÕp theo con ng­êi t¨ng lªn 1 triÖu ng­êi c­ tró r¶i r¸c ë Ch©u ¢u, Ch©u ¸, Ch©u Phi víi mËt ®é 0,012 ng­êi/km2. B­íc vµo nÒn v¨n minh n«ng nghiÖp loµi ng­êi b¾t ®Çu tËp trung ®«ng h¬n nh­ng kh«ng ®Òu gi÷a c¸c ch©u lôc: Trong ®ã Ch©u ¸, Ch©u ¢u, Ch©u Phi lµ 1 ng­êi/ km2 cßn ë c¸c Ch©u lôc kh¸c lµ 0,4 ng­êi/km 2. B­íc vµo nÒn v¨n minh c«ng nghiÖp th× nh÷ng n¬i cã nguån tµi nguyªn kho¸ng s¶n lµ h¹t nh©n thu hót d©n c­. V× vËy, ngµy cµng nhiÒu c¸c thÞ trÊn khu ®« thÞ kiÓu míi ra ®êi víi mËt ®é ngµy cµng cao. §ã lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh ®« thÞ ho¸ diÔn ra m¹nh mÏ tõ thËp niªn 80 cña thÕ kû 20 Tèc ®é t¨ng d©n sè ®« thÞ trung b×nh lµ 3,6%/n¨m, cã nhiÒu n­íc lµ 6%/n¨m, c¸c n­íc ph¸t triÓn chØ tiªu nµy lµ 0,8%/n¨m. N¨m 1995 mËt ®é trung b×nh thÕ giíi ®¹t 38,3 ng­êi/km3. N¨m 1999 ®· lµ > 40 ng­êi/km2. Cô thÓ sù thay ®æi vÒ ph©n bè d©n c­ theo thêi gian nh­ sau: N¨m Khu vùc 1650 1750 1850 1989 1995 1998 2000 Toµn thÕ giíi Ch©u ¸ Ch©u ¢u Ch©u MÜ Ch©u Phi Ch©u §¹i d­¬ng 100,0 53,8 21,5 2,8 21,5 0,4 100,0 61,5 21,2 1,9 15,1 0,3 100,0 60,2 13,5 13,7 12,1 0,5 100,0 60,5 12,7 13,6 12,7 0,5 100,0 60,8 12,3 13,5 12,9 0,5 100,0 60,8 12,3 13,5 12,9 0,5 100,0 60,6 12,1 13,6 12,9 0,8 BiÓu ®å biÓu diÔn sù ph©n bè d©n c­ theo khu vùc trªn thÕ giíi tõ 1650 - 2000 Qua b¶ng sè liÖu vµ biÓu ®å ta thÊy sù thay ®æi vÒ ph©n bè d©n c­ theo thêi gian trªn ph¹m vi thÕ giíi tõ thÕ kØ XVII ®Õn nay. Tuy vËy trong tõng ch©u lôc l¹i cã sù thay ®æi rÊt kh¸c nhau. Cô thÓ ë ch©u ¸ lu«n lµ n¬i cã mËt ®é d©n c­ tËp trung ®«ng nh­ng sù biÕn ®æi theo thêi gian lµ kh«ng râ rÖt. ë ®©y sù biÕn ®æi chØ m¹nh mÏ ë 100 n¨m ®Çu (1650 - 1750) t¨ng 7,7% sau ®ã dÇn æn ®Þnh. D©n c­ tËp trung ë Ch©u ¸ cao lµ do Ch©u ¸ lµ mét lôc ®Þa réng lín, ®iÒu kiÖn tù nhiªn kh¸ thuËn lîi lµ mét trong nh÷ng c¸i n«i cña nÒn v¨n minh nh©n lo¹i, cã tèc ®é gia t¨ng cao vµ Ýt chÞu ¶nh h­ëng cña c¸c dßng chuyÓn c­ lôc ®Þa. TiÕp ®Õn lµ Ch©u ©u, d©n c­ tËp trung kh¸ ®«ng ®óc. Trong thêi gian ®Çu d©n sè Ch©u ¢u t­¬ng ®èi æn ®Þnh (tõ gi÷a thÕ kû XVII ®Õn thÕ kØ XVIII. Nh­ng sau ®ã tØ lÖ d©n sè Ch©u ¢u trong c¬ cÊu d©n sè thÕ giíi b¾t ®Çu t¨ng (tõ 1750 - 1850) lµ 3% ®Æc biÖt d©n sè Ch©u ¢u t¨ng ®ét ngét trong thÕ kØ XIX do t¸c ®éng cña bïng næ d©n sè trªn thÕ giíi. Sau ®ã gi¶m ®ét ngét chñ yÕu do gia t¨ng tù nhiªn gi¶m vµ do chuyÓn c­. ë Ch©u Phi giai ®o¹n ®Çu cã tØ lÖ d©n c­ trong c¬ cÊu thÕ giíi cao sau ®ã gi¶m m¹nh 100 n¨m ®Çu gi¶m 7,4% (tõ 1650 - 1750) 100 n¨m sau gi¶m 6% trong giai ®o¹n nµy mét mÆt do bÖnh tËt, thiªn tai... mÆt kh¸c do d©n Ch©u Phi bÞ b¾t lµm n« lÖ ®­a sang c¸c ch©u lôc kh¸c (chñ yÕu lµ Ch©u MÜ) nªn d©n sè Ch©u Phi b¾t ®Çu t¨ng. ë ch©u MÜ do c¸c dßng nhËp c­ liªn tôc tõ Ch©u Phi vµ Ch©u ¢u tíi mµ d©n c­ Ch©u MÜ ®ang t¨ng lªn ®¸ng kÓ. Bªn c¹nh ®ã Ch©u MÜ ch­a cã ®­îc møc gia t¨ng tù nhiªn æn ®Þnh do ®ã gãp phÇn t¹o cho d©n sè t¨ng thªm. Trong 100 n¨m sau ®ã t¨ng m¹nh 3,5% (do c¸c dßng nhËp c­) tõ thÕ kØ XIX sang thÕ kØ XX t¨ng m¹nh h¬n 8,3% vµ gÇn ®©y ®ang dÇn dÇn æn ®Þnh. Cuèi cïng lµ Ch©u §¹i D­¬ng mét ch©u lôc nhá vÒ diÖn tÝch vµ d©n sè, tØ lÖ d©n sè trong c¬ cÊu d©n sè thÕ giíi chiÕm tØ lÖ thÊp. D©n sè ch©u lôc nµy cã sù biÕn ®éng khi cã dßng nhËp c­ tõ Ch©u ¢u tíi nh­ng trong thËp niªn 90 cña thÕ kØ XX l¹i rÊt æn ®Þnh. Sang ®Çu thÕ kû XXI cã t¨ng chót Ýt 0,3% nh­ng kh«ng ®¸ng kÓ do gia t¨ng tù nhiªn cao ë c¸c n­íc thuéc c¸c ®¶o Nam Th¸i B×nh D­¬ng. Nh­ vËy, sù ph©n bè d©n c­ trªn thÕ giíi còng cã nh÷ng biÕn ®éng rÊt phøc t¹p ë tõng khu vùc vµo c¸c thêi ®iÓm kh¸c nhau. ë c¸c thÕ kØ tr­íc lµ sù chuyÓn c­ å ¹t tõ ch©u lôc nµy sang ch©u lôc kh¸c. Ngµy nay sù ph©n bè cã xu h­íng ®i vµo æn ®Þnh nh­ng vÉn cã sù biÕn ®æi theo thêi gian do gia t¨ng tù nhiªn vµ chuyÓn c­ trong c¸c lôc ®Þa vµ trong mçi quèc gia t¨ng tù nhiªn vµ chuyÓn c­ trong c¸c lôc ®Þa vµ trong mçi quèc gia. §Æc ®iÓm 2: Sù ph©n bè d©n c­ kh«ng ®Òu theo kh«ng gian Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña nh©n lo¹i tõ khi míi xuÊt hiÖn con ng­êi chØ cã mÆt ë mét sè n¬i trªn Tr¸i ®Êt sau ®ã ngµy cµng lan réng ra c¸c ch©u lôc. Vµ ngµy nay con ng­êi ®· cã mÆt hÇu nh­ kh¾c mäi n¬i, nh­ng sù ph©n bè d©n c­ ®ã rÊt kh«ng ®ång ®Òu. Nh×n trªn b¶n ®å sù ph©n bè d©n c­ ThÕ giíi, chóng ta thÊy cã vïng rÊt ®«ng d©n, cã vïng th­a d©n thËm chÝ cã vïng kh«ng cã ng­êi ë. 1 Nh÷ng vïng ®«ng d©n: Trªn thÕ giíi cã 4 khu vùc d©n c­ tËp trung ®«ng ®óc nhÊt. a, Nam ¸, §«ng Nam ¸ vµ ven bê T©y Th¸i B×nh D­¬ng, bao gåm c¸c b¸n ®¶o Ên §é, §«ng D­¬ng, miÒn §«ng Trung Quèc, NhËt B¶n, TriÒu Tiªn, In ®«nªxia. §©y chñ yÕu lµ vïng ®ång b»ng Ch©u ¸ giã mïa ®­îc khai th¸c tõ rÊt l©u ®êi, ®Êt ®ai mµu mì víi lóa g¹o lµ c©y trång chñ yÕu. Cã nh÷ng n¬i mËt ®é lªn tíi hµng vµi v¹n ng­êi trªn 1km2 nh­ h¹ l­u Tr­êng Giang, ch©u thæ T©y Giang, ®¶o Java, ®ång b»ng B¨ngla®Ðt. Theo thèng kª tæng céng sè d©n vïng §«ng vµ §«ng Nam Ch©u ¸ lµ 3.340,8 triÖu ng­êi lín h¬n 1/2 d©n sè thÕ thÕ giíi (1996). b, Ch©u ©u (trõ b¸n ®¶o Xcan®inavi) ®Æc biÖt lµ T©y B¾c Ch©u ©u kho¶ng 400 triÖu ng­êi, Nga, Ucraina vµ c¸c n­íc T©y ©u kho¶ng 360 triÖu ng­êi chiÕm 12 % d©n sè. c, §«ng B¾c Hoa Kú. §©y lµ vïng sÇm uÊt cña Hoa Kú víi ®iÒu kiÖn tù nhiªn thuËn lîi, nguån tµi nguyªn kho¸ng s¶n phong phó, v× vËy vïng nµy ®· trë thµnh "vµnh ®ai c«ng nghiÖp chÕ t¹o" næi tiÕng tõ thÕ kû XIX. d, H¹ l­u vµ Ch©u Thæ s«ng Nin: Nguån n­íc dåi dµo, ®Êt ®ai mµu mì.... lµ chiÕc n«i cña nÒn v¨n minh thÕ giíi. Nh÷ng vïng th­a d©n gåm cã c¸c ®¶o ven B¾c B¨ng D­¬ng (vïng cùc B¾c Gr¬nlen, QuÇn ®¶o B¾c cùc Cana®a, phÇn B¾c Xibia, viÔn §«ng thuéc Liªn Bang Nga). C¸c hoang m¹c ë B¾c Phi, ë Trung ¸, T©y Nam ¸; nh÷ng vïng rõng rËm ë Nam Mü (Amaz«n)... ; c¸c vïng nói cao trªn 5.000 mÐt... Nh­ vËy, ta thÊy rÊt râ sù ph©n bè kh«ng ®ång ®Òu cña d©n c­ trªn thÕ giíi. Sù kh«ng ®ång ®Òu ®­îc thÓ hiÖn theo ®é cao, theo vÜ ®é, theo Ch©u lôc, theo c¸c n­íc.... vµ thËm chÝ trong ph¹m vi mét n­íc còng cã sù ph©n bè d©n c­ kh«ng ®ång ®Òu. Sù ph©n bè d©n sè kh«ng ®ång ®Òu gi÷a c¸c Ch©u lôc trªn ThÕ giíi (2001) Ch©u lôc DiÖn tÝch (triÖu km2) D©n sè (triÖu ng­êi) MËt ®é d©n sè ng­êi/km2 ThÕ giíi 135,6 6137 39,8 Ch©u ¸ 44,3 3720 81,2 Ch©u ©u 10,5 727 69,3 Ch©u Phi 30,3 818 25,2 B¾c Mü 21,0 316 15 Mü La Tinh + Calibª 21,0 525 25 Ch©u §¹i D­¬ng 8,5 31 3,5 2. Sù ph©n bè d©n c­ theo ®é cao ®Þa h×nh vµ vÜ tuyÕn. a, Sù ph©n bè theo ®é cao ®Þa h×nh. D©n c­ trªn thÕ giíi cã sù ph©n bè kh¸c nhau theo ®é cao ®Þa h×nh, trong ®ã phÇn lín ph©n bè ë ®é cao tuyÖt ®èi tõ 200 m trë xuèng. Bé phËn l·nh thæ nµy chØ chiÕm 27,8% tæng diÖn tÝch ®Êt ®ai nh­ng l¹i chiÕm ®Õn 56,2% tæng sè d©n cña thÕ giíi. Cµng lªn cao mËt ®é d©n sè nh×n chung cµng gi¶m. V× vËy, nh÷ng l·nh thæ cã ®é cao d­íi 500 m lµ ®Þa bµn c­ tró cña tuyÖt ®¹i bé phËn d©n c­. Víi 57,3% diÖn tÝch, sè d©n tËp trung l·nh thæ nµy lªn ®Õn 4/5 nh©n lo¹i. Tuy nhiªn gi÷a c¸c Ch©u lôc vµ c¸c n­íc l¹i cã sù kh¸c biÖt ®¸ng kÓ. VÝ dô t¹i n­íc Anh h¬n 4/5 d©n sè ph©n bè ë ®é cao tuyÖt ®èi tõ 0 ®Õn 100 m. Trong khi ®ã ë mét sè n­íc kh¸c d©n c­ sèng ë ®é cao cao h¬n. NÕu so s¸nh ®é cao trung b×nh mµ d©n c­ sinh sèng gi÷a c¸c Ch©u lôc th× d©n c­ Nam Mü c­ tró trªn ®é cao lín nhÊt (644 m) cßn ë «xtraylia trªn ®é cao nhá nhÊt (95m). Cµng lªn cao ®iÒu kiÖn sèng cµng khã kh¨n, tr­íc hÕt bëi ¸p xuÊt khÝ quyÓn vµ t×nh tr¹ng thiÕu « xi. Nh­ng trªn thÕ giíi vÉn cã nh÷ng ®iÓm d©n c­ trªn ®é cao rÊt lín, ®Æc biÖt lµ Nam Mü. Mét vµi thµnh phè cã ®é cao ®iÓn h×nh (®é cao tuyÖt ®èi): Mªhic« (Mªhic«): 2355 m; B«g«ta (C«l«mbia): 2650m ; Kit« (Ecua®o); 2850m ; Lapat (B«livia) 3640 m.... §¹t vÒ kû lôc ®é cao thuéc vÒ mét sè lµng gÇn miÖng nói löa P«p«catepet­n ë Mªhic« :3640 m. T¹i Ch©u Phi vµ Nam Mü khÊ ®«ng d©n c­ tËp trung ë ®é cao 500 - 1500 m t­¬ng øng 35,6% vµ 27,5%) trong khi ®ã t¹i B«livia, ApganÜxtan, Eti«pia, Mªhic«, Pªru h¬n 2/3 d©n c­ ph©n bè ë c¸c vïng cã ®é cao trªn 1000m. ë ®é cao nµy chØ cã 8% d©n sè thÕ giíi ®ang c­ tró. ë Hµ Lan, Ba Lan, Ph¸p, NhËt, Hoa Kú hÇu nh­ c¸c ®iÓm d©n c­ kh«ng v­ît qu¸ ®é cao 500m. Tiªng Hµ Lan 2/5 d©n sè sèng trong l·nh thæ cã ®ª ch¾n víi ®é cao d­íi mùc n­íc biÓn. Ngoµi ra ë c¸c vïng ®Êt thÊp ven biÓn c¸ch mÐp n­íc biÓn 200m víi 16,4% diÖn tÝch lôc ®Þa) tËp trung tíi 1/2 d©n sè thÕ giíi. Nh×n chung vïng «n ®íi, ®iÒu kiÖn thuËn lîi nhÊt cho cuéc sèng cña con ng­êi th­êng tËp trung ®«ng ®óc d©n c­ ë nh÷ng n¬i thÊp, cßn ë nhiÖt ®íi th× cao h¬n. Tuy vËy trong thùc tÕ còng cã mét vµi n¬i kh«ng theo qui luËt chung nh­ : ë Ch©u Mü nhiÖt ®íi phÇn lín d©n c­ tËp trung c­ tró ë c¸c vïng thÊp. Cã nhiÒu nguyªn nh©n nh­ng chñ yÕu lµ d©n c­ Ch©u Mü g¾n víi tËp qu¸n trång ng« - mét lo¹i c©y ­a nhiÖt, trång ë n¬i cao sÏ sinh tr­ëng vµ ph¸t triÓn tèt. ë Ch©u ¸ c©y lóa g¹o lµ c©y chñ ®¹o - mét lo¹i c©y cÇn ®Êt mµu mì cña ®ång b»ng vµ n­íc. Nh­ vËy râ rµng d©n sè thÕ giíi còng cã sù ph©n bè kh«ng ®ång ®Òu theo ®é cao ®Þa h×nh. §a sè d©n tËp trung ë ®é cao thÊp (trõ lôc ®Þa Nam Mü). 2.2.Sù ph©n bè theo vÜ tuyÕn: Ngay tõ ngµy ®Çu xuÊt hiÖn con ng­êi míi chØ cã mÆt ë mét vµi n¬i cho ®Õn nay con ng­êi ®· cã mÆt trªn kh¾p c¸c Ch©u lôc. Tuy nhiªn tõ c¸c vÜ ®é thÊp ®Õn c¸c vÜ ®é cao sù ph©n bè d©n c­ còng cã sù kh«ng ®«ng ®Òu. Cô thÓ ë nh÷ng vïng vÜ ®é cao, thêi tiÕt l¹nh sÏ g©y nhiÒu trë ng¹i cho viÖc c­ tró th­êng xuyªn lªn tíi 780 vÜ B¾c, cßn Nam b¸n cÇu con ng­êi chØ sinh sèng ®Õn 540 Nam. Trong hai b¸n cÇu d©n c­ thÕ giíi tËp trung ë B¾c b¸n cÇu lµ chñ yÕu. Khu vùc ®«ng ®óc nhÊt lµ xung quanh chÝ tuyÕn B¾c (trõ vïng xa m¹c ë T©y ¸ vµ B¾c Phi) vµ nh÷ng tuyÕn 500 B¾c ë T©y ¢u. ë Nam b¸n cÇu do phÇn lín lµ ®¹i d­¬ng nªn viÖc ph©n bè d©n c­ theo vÜ tuyÕn kh«ng thËt râ rµng. D©n có ®«ng ®óc nhÊt tõ xÝch ®o¹ ®Õn chÝ tuyÕn nam (trõ vµi n¬i phÝa ®«ng nam «xtr©ylia, ®«ng nam Ch©u Phi, phÝa ®«ng Nam Mü. VÒ ®ai khÝ hËu sù ph©n bè d©n c­ trong c¸c ®ai khÝ hËu còng rÊt kh¸c nhau vÒ c¬ b¶n, d©n c­ ®Þa cÇu tËp trung ë c¸c vÜ ®é thuéc vïng «n ®íi vµ nhiÖt ®íi. Vïng «n ®íi cã 58% d©n sè thÕ giíi do ®iÒu kiÖn khÝ hËu «n hoµ Ýt biÕn ®éng h¬n trong n¨m sau ®ã lµ vïng ®iÒu kiÖn khÝ hËu «ng hoµ Ýt biÕn ®éng lín trong n¨m sau ®ã lµ vïng nhiÖt ®íi 40%. Sè d©n cßn l¹i ë c¸c vÜ ®é cao h¬n. §iÒu ®ã cho thÊy cø n¬i nµo cã ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho cuéc sèng vµ s¶n xuÊt th× ë ®ã cã ®«ng d©n c­ vµ ng­îc l¹i. 3. Sù ph©n bè d©n c­ theo ch©u lôc Nh­ ta ®· biÕt qui m« d©n sè ngµy mét t¨ng, con ng­êi lóc ®Çu xuÊt hiÖn trªn 2 Ch©u lôc: Ch©u ¸ vµ Ch©u Phi. Nh­ng hiÖn nay con ng­êi ®· cã mÆt trªn tÊt c¶ c¸c ch©u lôc. Tuy vËy gi÷a c¸c Ch©u lôc sù ph©n bè d©n c­ còng rÊt kh¸c nhau. Ta cã thÓ thÊy rÊt râ mËt ®é d©n sè c¸c Ch©u lôc còng nh­ toµn thÕ giíi ®Òu cã xu h­íng t¨ng theo thêi gian. MÆt kh¸c gi÷a c¸c Ch©u lôc mËt ®é d©n sè còng cã sù chªnh lÖch ®¸ng kÓ. ë Ch©u lôc ®Þa d©n sè chiÕm 13,6% d©n sè ®Þa cÇu. Trong khi cùu lôc ®Þa tËp trung 84,4% d©n sè thÕ giíi (1995). Trong c¸c Ch©u lôc Ch©u ¸ lµ Ch©u lôc cã mËt ®é cao nhÊt. Ch©u lôc DiÖn tÝch (triÖu km2) D©n sè (triÖu ng­êi) MËt ®é (ng­êi / Km2) 1995 1998 1995 1998 Ch©u ©u 10,5 727 728 69,2 69,3 Ch©u ¸ 44,4 3458 3604 77,9 81,2 Ch©u Phi 30,3 728,1 763 24,0 25,2 Ch©u Mü 42,1 774,8 801 18,4 19,0 Ch©u §¹i D­¬ng 8,5 28,5 30 3,4 3,5 Ch©u Nam Cùc 13,2 0 0 0 0 Toµn ThÕ giíi 149 5716,4 5926 38,3 39,8 BiÓu ®å biÓu diÔn sù ph¸t triÓn cña mËt ®é d©n sè trªn thÕ giíi (1995 - 1998) Cô thÓ Ch©u lôc nµy lu«n gÊp h¬n 2 lÇn mËt ®é trung b×nh cña thÕ giíi (trong c¶ n¨m 1995 vµ 1998) còng t­¬ng tù. GÊp h¬n 3,2 lÇn so víi Ch©u Phi GÊp h¬n 4,2 lÇn (1995) vµ h¬n 4,3 lÇn (1998) so víi Ch©u Mü gÊp 23 lÇn so víi Ch©u §¹i D­¬ng, c¸c vïng ®«ng d©n trong Ch©u lôc nµy lµ Nam ¸, §«ng Nam ¸, §«ng ¸ (§«ng Trung Quèc, NhËt B¶n, TriÒu Tiªn). ë Ch©u lôc nµy cã ®Õn 50 thµnh phè triÖu d©n, trong ®ã ®iÓn h×nh lµ c¸c thµnh phè: T«ki« (NhËt B¶n) 28 triÖu d©n - ®©y còng lµ thµnh phè cã sè d©n ®«ng nhÊt thÕ giíi - (n¨m 2000); Bom Bay (Ên §é): 18 triÖu d©n (2000); Th­îng H¶i: 14,2 triÖu d©n Cancótta (Ên §é): 12,9 triÖu d©n... C¸c vïng nói cao ë Ên §é, Trung Quèc, hoang m¹c Trung ¸, T©y ¸... lµ nh÷ng n¬i d©n c­ th­a thít. Ta còng cã thÓ thÊy r»ng mËt ®é d©n sè vÉn kh«ng ngõng t¨ng lªn trong ba n¨m (1995 - 1998) t¨ng 3,1 ng­êi/km2 trung b×nh t¨ng trªn 1 ng­êi/km2/n¨m. Nguyªn nh©n chñ yÕu lµ do ch©u ¸ cã møc gia t¨ng tù nhiªn cao. Ch©u ¢u lµ ch©u lôc cã mËt ®é d©n sè ®øng hµng thø hai thÕ giíi chØ thua ch©u ¸ trung b×nh 8,7 ng­êi trªn 1km2 (1995) vµ 12 ng­êi/km2 (1998) vµ gÊp 2,9 lÇn mËt ®é ch©u Phi, gÊp gÇn 4 lÇn ®èi víi mËt ®é ch©u MÜ vµ h¬n 20 lÇn so víi ch©u §¹i D­¬ng. ë ch©u ©u cã kho¶ng 40 thµnh phè triÖu d©n næi bËt lµ: Lu©n §«n, M¸txc¬va (Nga): 10,6 triªu; Pari (Ph¸p): 9,5 triÖu d©n (2000)... D©n c­ ch©u ¢u ph©n bè kh¸ ®ång ®Òu kh¾p ch©u lôc (trõ phÇn b¾c ch©u lôc). Ch©u Phi cã mËt ®é kÐm xa hai ch©u lôc ¸ vµ ¢u nh­ng vÉn lµ ch©u lôc cã mËt ®é d©n sè cao h¬n ch©u §¹i D­¬ng vµ ch©u MÜ. Khu vùc ®«ng d©n c­ tËp trung ven §Þa Trung H¶i, ®Æc biÖt lµ ch©u thæ s«ng Nin víi c¸c thµnh phè triÖu d©n: Cair« (Ai CËp) 7,69 triÖu (1985), Alªchxan®ri: 2,96 triÖu (1985), ®Æc biÖt lµ Lag«t (Nigiªria) lµ mét trong 10 thµnh phè ®«ng d©n nhÊt thÕ giíi víi 13,5 triÖu d©n (n¨m 2000). Nh­ng bªn c¹nh ®ã l¹i cã c¸c vïng v¾ng bãng ng­êi nh­: hoang m¹c Xahara, Calahari... Ch©u MÜ lµ ch©u lôc ®­îc t×m ra muén h¬n. MËt ®é d©n c­ B¾c - Trung MÜ vµ Nam MÜ chªnh lÖch kh«ng nhiÒu. D©n c­ tËp trung ®«ng ë §«ng B¾c Hoa Kú víi 2 trung t©m lín New York: 20 triÖu d©n (2000) vµ Sicag«. Ngoµi ra ë Trung vµ Nam MÜ cßn cã: Mªhic« city: 18 triÖu d©n; Xao Paulo 17,7 triÖu d©n; Buªnèt Airct 12,5 triÖu d©n (2000). Nh÷ng vïng Ýt d©n c­ lµ vïng B¾c cùc Cana®a, rõng rËm Amad«n... Ch©u §¹i D­¬ng mËt ®é d©n sè thuéc vµo lo¹i thÊp ë ®©y d©n c­ tËp trung ®«ng chñ yÕu ë phÝa ®«ng vµ §«ng Nam ¤xtr©ylia. Cßn vïng hoang m¹c v¾ng bãng ng­êi. ë Nam cùc do ®iÒu kiÖn khÝ hËu kh¾c nghiÖt nªn d©n c­ ë ®©y hÇu nh­ v¾ng bãng, kh«ng cã d©n c­ sinh sèng th­êng xuyªn. Sù ph©n bè d©n c­ kh«ng ®ång ®Òu theo c¸c ch©u lôc do nhiÒu yÕu tè t¸c ®éng nh­ lÞch sö ph¸t triÓn, tù nhiªn vµ ®Æc biÖt lµ yÕu tè kinh tÕ x· héi... 4. Sù ph©n bè d©n c­ theo tõng n­íc Kh«ng chØ cã sù ph©n bè d©n c­ kh«ng ®ång ®Òu gi÷a c¸c ch©u lôc mµ ngay trong mét ch©u lôc sù ph©n bè d©n c­ gi÷a c¸c quèc gia còng kh«ng ®ång ®Òu. Cã nh÷ng n­íc d©n c­ qu¸ ®«ng ®óc, cã nh÷ng n­íc qu¸ th­a thít. NÕu xÐt vÒ sè l­îng ta cã 10 quèc gia cã sè d©n lín nhÊt (n¨m 2001) cña thÕ giíi lµ: Trung Quèc (1273,3 triÖu ng­êi), Ên §é (1033,0 triÖu), Hoa Kú (280,5 triÖu ng­êi), In®«nªxia (206,1 triÖu ng­êi), Braxin (171,0 triÖu ng­êi), LB Nga (144,4 triÖu), B¨ngla®Ðt (133,5 triÖu), NhËt B¶n (127,1 triÖu), Nigiªria (126,5 triÖu). C¸c n­íc nµy ®· chiÕm 60% d©n sè thÕ giíi. Trªn thùc tÕ ®©y còng lµ c¸c n­íc cã mËt ®é d©n sè thÕ giíi. Trªn thùc tÕ ®©y còng lµ c¸c n­íc cã mËt ®é d©n sè cao (trõ liªn bang Nga vµ Braxin). Bªn c¹nh ®ã cã nh÷ng n­íc d©n sè rÊt nhá mËt ®é rÊt thÊp. Cã sù trïng hîp nhÊt ®Þnh gi÷a mËt ®é d©n sè cña khu vùc ®«ng d©n víi mËt ®é d©n sè cña c¸c n­íc n»m trong khu vùc Êy. Nh÷ng n­íc cã mËt ®é d©n sè cao hµng ®Çu thÕ giíi n»m chñ yÕu ë Nam ¸, §«ng Nam ¸, §«ng B¾c ¸ nh­: B¨ngla®Ðt 848,7 ng­êi/km2, NhËt B¶n 330,6 ng­êi/km2, Ên §é 273 ng­êi/km2, ®Æc biÖt lµ Xingapo mËt ®é lªn ®Õn 6678 ng­êi/km2... Ng­îc l¹i cã nh÷ng n­íc cã mËt ®é th­a thít nh­ ¤xtr©ylia 2,3 ng­êi/km2, Xarauy: 1 ng­êi/km2. Ngay trong b¶n th©n mét quèc gia sù ph©n bè d©n c­ còng kh«ng ®ång ®Òu gi÷a c¸c vïng (trõ mét sè quèc gia qu¸ nhá bÐ). Ch­¬ng 2 C¸c nh©n tè ¶nh h­ëng ®Õn sù ph©n bè d©n c­ Sù phan bè d©n c­ trªn mét l·nh thæ phô thuéc vµo rÊt nhiÒu nh©n tè. Cã nhiÒu c¸ch lÝ gi¶i kh¸c nhau. Nh­ng sù lÝ gi¶i ®óng ®¾n nhÊt - theo quan ®iÓm macxÝt - th× sù ph©n bè d©n c­ lµ t¸c ®éng tæng hîp cña hµng lo¹t nh©n tè, trong ®ã nh©n tè tù nhiªn cã vai trß quan träng, nh­ng kh«ng thÓ lµ nh©n tè quyÕt ®Þnh mµ nh©n tè quyÕt ®Þnh lµ nh©n tè kinh tÕ - x· héi. 1. Nh©n tè tù nhiªn Con ng­êi lµ mét bé phËn cña tù nhiªn, ®ång thêi l¹i lµ mét thùc thÓ x· héi. Sù ph©n bè d©n c­ diÔn ra trong hoµn c¶nh tù nhiªn, chÞu ¶nh h­ëng cña tù nhiªn ®Õn mét møc nhÊt ®Þnh. §iÒu kiÖn tù nhiªn t¸c ®éng ®Õn sù ph©n bã d©n c­ ë hai gãc ®é. D­íi gèc ®é c¸ nh©n con ng­êi nh©n tè tù nhiªn t¸c ®éng ®Õn søc khoÎ con ng­êi tõ ®ã ¶nh h­ëng ®Õn t×nh h×nh ph©n bè d©n c­ trªn thÕ giíi. D­íi gãc ®é kinh tÕ, n¬i nµo cã ®iÒu kiÖn tù nhiªn cµng thuËn lîi, c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt cµng cã ®iÒu kiÖn tù nhiªn cµng thuËn lîi, c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt cµng cã ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn, n¬i ®ã d©n c­ tËp trung ®«ng ®óc. Trong nh©n tè tù nhiªn ph¸t triÓn, n¬i ®ã d©n c­ tËp trung ®«ng ®óc. Trong nh©n tè tù nhiªn cã c¸c tiÓu nh©n tè ¶nh h­ëng ®Õn sù ph©n bè d©n c­. 1.1. KhÝ hËu KhÝ hËu lµ nh©n tè tù nhiªn cã ¶nh h­ëng râ nÐt nhÊt ®Õn sù ph©n bè d©n c­. Nãi chung khÝ hËu Êm ¸p «n hoµ, th­êng thu hót ®«ng d©n c­ cßn khÝ hËu kh¾c nghiÖt (nãng qu¸, l¹nh qu¸) Ýt thu hót con ng­êi. Trong thùc tÕ nh©n lo¹i tËp trung ®«ng ë khu vùc «n ®íi ssau ®ã ®Õn khu vùc nhiÖt ®íi. Trong cïng mét ®êi con ng­êi ­a thÝch khÝ hËu cã tÝh chÊt h¶i d­¬ng h¬n cã tÝnh lôc ®Þa. Trong khu vùc nhiÖt ®íi th× khu vùc nhiÖt ®íi giã mïa th­êng cã mËt ®é d©n c­ tËp trung ®«ng h¬n c¸c khu vùc kh¸c thuéc nhiÖt ®íi. Khu vùc cËn cùc vµ cùc mïa ®«ng qu¸ l¹nh kh«ng cã mÆt trêi th­êng xuyªn, bøc x¹ thÊp, kh«ng cã kh¶ n¨ng ph¸t triÓn trång trät do ®ã d©n c­ th­a thít. 1.2. N­íc Sau khÝ hËu, n­íc lµ nh©n tè tù nhiªn thø hai t¸c ®éng ®Õn sù ph©n bè d©n c­. Mäi ho¹t ®éng cña ®êi sèng s¶n xuÊt ®Òu cÇn ®Õn n­íc. Cã thÓ nãi ë ®©u cã n­íc th× ë ®ã cã con ng­êi sinh sèng. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn c¸c nÒn v¨n minh lín ®Òu ph¸t sinh trong nh÷ng l­u vùc s«ng lín nh­ Babilon ë L­ìng Hµ (S«ng Tig¬r¬ vµ ¥ph¬rat), Ai CËp ë l­u vùc s«ng Nin, Ên §é ë l­u vùc s«ng Ên - H»ng, hay nÒn v¨n minh lóa n­íc trong l­u vùc s«ng Hång... ë nh÷ng hoang m¹c ®Êt ®ai kh« c»n d©n c­ tËp trung Ýt vÝ dô nh­ d©n c­ tËp trung ®«ng ®óc ë l­u vùc s«ng Nin nh­ng