Luận án Các yếu tố ảnh hưởng đến hành vi tuân thủ thuế của hộ kinh doanh cá thể trong các làng nghề ở Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN ---------------- NGUYỄN QUỲNH TRANG CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN HÀNH VI TUÂN THỦ THUẾ CỦA HỘ KINH DOANH CÁ THỂ TRONG CÁC LÀNG NGHỀ Ở VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÀNH TÀI CHÍNH - NGÂN HÀNG Hà Nội - 2022 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN ---------------- NGUYỄN QUỲNH TRANG CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN HÀNH VI TUÂN THỦ THUẾ CỦA HỘ KINH DOANH CÁ THỂ TRONG CÁC LÀNG NGHỀ Ở VIỆT NAM Chuyên ngành: TÀI CHÍNH - NGÂN HÀNG Mã số: 9340201 LUẬN ÁN TIẾN SĨ Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. ĐÀM VĂN HUỆ Hà Nội - 2022 i LỜI CAM ĐOAN Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng nghiên cứu này do tôi tự thực hiện và không vi phạm yêu cầu về sự trung thực trong học thuật. Hà Nội, ngày tháng năm 2022 Tác giả Nguyễn Quỳnh Trang ii LỜI CẢM ƠN Sau một thời gian dài học tập và làm việc nghiêm túc, NCS đã hoàn thành luận án với đề tài: “Các yếu tố ảnh hưởng đến hành vi tuân thủ thuế của hộ kinh doanh cá thể trong các làng nghề ở Việt Nam”. Để hoàn thành luận án này, NCS xin bày tỏ lòng cảm ơn sâu sắc đến: - PGS.TS. Đàm Văn Huệ - Người thầy đã hỗ trợ và hướng dẫn, động viên NCS trong suốt quá trình thực hiện nghiên cứu. - Tập thể lãnh đạo, thầy cô và các nhà khoa học của Trường Đại học Kinh tế Quốc dân, đặc biệt là các thầy cô giáo Viện Ngân hàng – Tài chính và Viện Đào tạo Sau đại học đã giúp đỡ và tạo điều kiện thuận lợi cho NCS hoàn thành luận án đúng tiến độ. - Các Ông/Bà là cán bộ quản lý, chuyên viên chính, chuyên viên của Cục thuế, chi Cục thuế các tỉnh, thành phố thuộc Đồng bằng Sông Hồng đã hỗ trợ, kết nối giúp NCS với các hộ KDCT trong các làng nghề - Các Ông/Bà là chủ hộ KDCT trong các làng nghề đã sẵn lòng dành thời gian trong trả lời phỏng vấn, trả lời phiếu khảo sát và hỗ trợ NCS trong việc kết nối, phỏng vấn những hộ KDCT khác trong làng nghề. - Cuối cùng, NCS xin chân thành cảm ơn gia đình, đồng nghiệp và bạn bè đã luôn bên cạnh giúp đỡ và động viên để hoàn thành luận án. Do hạn chế về thời gian, nguồn lực và số liệu nên luận án không tránh khỏi những thiếu sót, NCS kính mong tiếp tục nhận được sự đóng góp của các nhà khoa học, thầy cô giáo và đồng nghiệp để có thể hoàn thiện luận án một cách hoàn chỉnh hơn. Xin trân trọng cảm ơn! iii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT Ký hiệu Diễn giải HKD Hộ kinh doanh KDCT Kinh doanh cá thể TTT Tuân thủ thuế TTTN Tuân thủ tự nguyện TTBB Tuân thủ bắt buộc CQT Cơ quan thuế NNT Người nộp thuế TRA Lý thuyết hành động hợp lý TPB Lý thuyết hành vi có kế hoạch SSF Mô hình khung sườn dốc trơn trượt về tuân thủ thuế (Slippery Slope Framework) CFA Phân tích nhân tố khẳng định EFA Phân tích nhân tố khám phá SEM Mô hình phương trình cấu trúc iv MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Lý do lựa chọn đề tài ........................................................................................... 1 2. Mục tiêu và câu hỏi nghiên cứu .......................................................................... 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...................................................................... 5 3.1. Đối tượng nghiên cứu ..................................................................................... 5 3.2. Phạm vi nghiên cứu ........................................................................................ 5 4. Đóng góp của luận án .......................................................................................... 6 5. Kết cấu luận án .................................................................................................... 8 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU ........................................................... 9 1.1. Mức độ quan tâm và các hướng nghiên cứu về hành vi tuân thủ thuế ....... 9 1.2. Các lý thuyết, mô hình nghiên cứu liên quan đến hành vi tuân thủ thuế . 12 1.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến hành vi tuân thủ thuế ....................................... 15 1.3.1. Thống kê về các yếu tố ảnh hưởng đến hành vi tuân thủ thuế .................. 15 1.3.2. Tổng quan về mối quan hệ giữa các yếu tố và hành vi tuân thủ thuế ........ 19 1.4. Các phương pháp nghiên cứu áp dụng trong nghiên cứu về hành vi tuân thủ thuế ................................................................................................................... 22 1.5. Kết luận rút ra từ tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan và hướng nghiên cứu của đề tài ............................................................................................. 27 1.5.1. Các nội dung kế thừa ................................................................................. 27 1.5.2. Khoảng trống nghiên cứu ........................................................................... 29 1.5.3. Hướng nghiên cứu của luận án .................................................................. 30 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ MÔ HÌNH NGHIÊN CỨU ....................... 31 2.1. Cơ sở lý luận chung về thuế ........................................................................... 31 2.1.1. Khái niệm về thuế ...................................................................................... 31 2.1.2. Đặc điểm về thuế ....................................................................................... 31 2.1.3. Cơ sở thuế, thuế suất và cấu trúc thuế suất ................................................ 33 2.1.4. Phân loại thuế ............................................................................................. 33 2.1.5. Hệ thống thuế ............................................................................................. 34 2.2. Khái niệm, bản chất và phân loại về tuân thủ thuế ..................................... 36 2.2.1. Khái niệm, bản chất về tuân thủ thuế ......................................................... 36 2.2.2. Phân biệt tuân thủ thuế và không tuân thủ thuế ......................................... 38 2.2.3. Phân loại tuân thủ thuế ............................................................................... 40 2.3. Các lý thuyết, mô hình nền tảng trong nghiên cứu về tuân thủ thuế ........ 43 v 2.3.1. Lý thuyết răn đe kinh tế và mô hình Allingham và Sandmo (1972) ........ 43 2.3.2. Lý thuyết tâm lý học tài chính ................................................................... 45 2.3.3. Lý thuyết thể chế ........................................................................................ 46 2.3.4. Lý thuyết công bằng ................................................................................... 46 2.3.5. Lý thuyết tâm lý xã hội .............................................................................. 47 2.3.6. Lý thuyết hành động hợp lý và lý thuyết hành vi có kế hoạch .................. 48 2.3.7. Mô hình Fischer về tuân thủ thuế .............................................................. 52 2.3.8. Mô hình khung sườn dốc trơn trượt về tuân thủ thuế ................................ 53 2.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến hành vi tuân thủ thuế của người nộp thuế ..... 55 2.4.1. Chính sách, pháp luật thuế ......................................................................... 55 2.4.2. Hoạt động quản lý thuế của cơ quan thuế .................................................. 56 2.4.3. Trình độ chuyên môn và đạo đức nghề nghiệp của công chức thuế .......... 59 2.4.4. Cơ sở vật chất và kỹ thuật của cơ quan thuế .............................................. 59 2.4.5. Nhóm yếu tố thuộc về người nộp thuế ....................................................... 60 2.4.6. Sự phát triển của hệ thống đại lý thuế........................................................ 60 2.4.7. Đặc điểm môi trường kinh tế - xã hội ........................................................ 60 2.5. Mô hình nghiên cứu ........................................................................................ 61 2.5.2. Căn cứ xây dựng mô hình .......................................................................... 61 2.5.2. Mô hình nghiên cứu ................................................................................... 62 2.5.3. Giả thuyết nghiên cứu ................................................................................ 78 CHƯƠNG 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .................................................... 79 3.1. Quy trình và phương pháp nghiên cứu ........................................................ 79 3.1.1. Quy trình nghiên cứu ................................................................................. 79 3.1.2. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................... 80 3.2. Nghiên cứu định tính ...................................................................................... 81 3.2.1. Mục tiêu của nghiên cứu định tính ............................................................ 81 3.2.2. Mẫu nghiên cứu ......................................................................................... 82 3.2.3. Thu thập và phân tích dữ liệu .................................................................... 82 3.2.4. Kết quả phỏng vấn ..................................................................................... 83 3.3. Nghiên cứu định lượng ................................................................................... 94 3.3.1. Thang đo các biến ...................................................................................... 94 3.3.2. Thiết kế phiếu điều tra ............................................................................. 101 3.3.3. Mẫu ghiên cứu ......................................................................................... 101 3.3.4. Phương pháp thu thập dữ liệu .................................................................. 102 vi 3.3.5. Phương pháp phân tích dữ liệu ................................................................ 103 CHƯƠNG 4: BỐI CẢNH NGHIÊN CỨU VÀ KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ...... 105 4.1. Bối cảnh nghiên cứu ..................................................................................... 105 4.1.1. Giới thiệu chung về làng nghề và hộ kinh doanh cá thể .......................... 105 4.1.2.Quy định về thuế với hộ kinh doanh ......................................................... 108 4.1.2. Thực trạng tuân thủ thuế của hộ kinh doanh ........................................... 109 4.2. Kết quả nghiên cứu về các yếu tố ảnh hưởng đến hành vi tuân thủ thuế của hộ KDCT trong các làng nghề ở Việt Nam ....................................................... 115 4.2.1. Thống kê mô tả mẫu ................................................................................ 115 4.2.2. Đánh giá chất lượng và độ tin cậy của thang đo ...................................... 117 4.2.3. Kiểm định các giả thuyết nghiên cứu ...................................................... 130 4.3. Kiểm định sự khác biệt giữa các biến kiểm soát đối với hành vi TTT .... 138 4.3.1. Sự khác biệt theo giới tính ....................................................................... 138 4.3.2 Sự khác biệt theo độ tuổi .......................................................................... 138 4.3.3. Sự khác biệt theo trình độ học vấn ........................................................... 140 4.3.4. Sự khác biệt theo số năm hoạt động kinh doanh ..................................... 141 4.3.5. Sự khác biệt theo thu nhập hàng năm của hộ kinh doanh ........................ 143 CHƯƠNG 5: THẢO LUẬN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ KHUYẾN NGHỊ NHẰM THÚC ĐẨY TUÂN THỦ THUẾ Ở HỘ KINH DOANH CÁ THỂ TRONG CÁC LÀNG NGHỀ Ở VIỆT NAM ....................................................................... 145 5.1. Thảo luận kết quả nghiên cứu ..................................................................... 145 5.2. Một số khuyến nghị nhằm thúc đẩy tuân thủ thuế ở hộ kinh doanh cá thể trong các làng nghề ở Việt Nam ......................................................................... 150 5.3. Hạn chế của nghiên cứu và đề xuất hướng nghiên cứu tiếp theo ............. 153 5.3.1. Hạn chế của nghiên cứu ........................................................................... 153 5.3.2. Đề xuất hướng nghiên cứu tiếp theo ........................................................ 154 PHẦN KẾT LUẬN .................................................................................................. 156 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ......................................................................................... 157 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................... 158 PHỤ LỤC 01 – KẾT QUẢ TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU ..................................... 171 PHỤ LỤC 02 - NỘI DUNG PHỎNG VẤN ............................................................. 200 PHỤ LỤC 03 - THANG ĐO GỐC VÀ THANG ĐO ĐIỀU CHỈNH ...................... 202 PHỤ LỤC 04 – PHIẾU KHẢO SÁT ........................................................................ 207 PHỤ LỤC 05 - KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ĐỊNH LƯỢNG .................................... 212 vii DANH MỤC HÌNH VẼ Hình 2.1: Chiến lược xử lý tuân thủ thuế của CQT theo các mức độ tuân thủ thuế của NNT ...................................................................................................................... 41 Hình 2.2: Mô hình lý thuyết hành động hợp lí (TRA) ................................................ 49 Hình 2.3: Mô hình lý thuyết hành vi có kế hoạch (TPB) ............................................ 50 Hình 2.4: Mô hình tuân thủ thuế của Fischer .............................................................. 52 Hình 2.5: Mô hình khung sườn dốc trơn trượt về tuân thủ thuế - SSF ....................... 54 Hình 2.6. Mô hình nghiên cứu đề xuất ........................................................................ 77 Hình 3.1. Quy trình nghiên cứu ................................................................................... 79 Hình 4.1. Kết quả phân tích nhân tố khẳng định (CFA) – dạng chuẩn hóa .............. 126 Hình 4.2. Kết quả phân tích cấu trúc tuyến tính (SEM) ............................................ 131 Hình 4.3. Mô hình các yếu tố ảnh hưởng đến hành vi tuân thủ thuế tự nguyện của hộ KDCT trong các làng nghề ở Việt Nam .................................................................... 135 Hình 4.4. Mô hình các yếu tố ảnh hưởng đến hành vi tuân thủ thuế bắt buộc của hộ KDCT trong các làng nghề ở Việt Nam .................................................................... 136 Hình 4.5. Mối quan hệ giữa độ tuổi và hành vi tuân thủ thuế tự nguyện .................. 139 Hình 4.6. Mối quan hệ giữa trình độ học vấn và hành vi tuân thủ thuế tự nguyện ... 140 Hình 4.7. Mối quan hệ giữa số năm hoạt động kinh doanh và TTT tự nguyện ........ 142 Hình 4.8. Mối quan hệ giữa số năm hoạt động kinh doanh và hành vi tuân thủ thuế bắt buộc của hộ KDCT .................................................................................................... 143 Hình 4.9. Mối quan hệ giữa thu nhập hàng năm của hộ KDCT và hành vi tuân thủ thuế tự nguyện ................................................................................................................... 144 Hình 4.10. Mối quan hệ giữa thu nhập hàng năm và hành vi tuân thủ thuế bắt buộc của hộ KDCT ................................................................................................................... 144 viii DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1. Lý thuyết, mô hình nền tảng trong các nghiên cứu về hành vi TTT .......... 13 Bảng 1.2. Kết quả tổng quan nghiên cứu về các yếu tố ảnh hưởng đến hành vi tuân thủ thuế ........................................................................................................................ 17 Bảng 1.3. Tổng hợp kết quả nghiên cứu về mối quan hệ giữa các yếu tố đến hành vi tuân thủ thuế của người nộp thuế theo công trình nghiên cứu .................................... 20 Bảng 1.4: Thống kê số lượng công trình theo phương pháp nghiên cứu .................... 23 Bảng 1.5: Một số nghiên cứu áp dụng phương pháp chọn mẫu thuận tiện ................. 26 Bảng 2.1: Tuân thủ thuế theo quan điểm của Kirchler và Wahl (2010) .................... 38 Bảng 2.2. Giả thuyết nghiên cứu ................................................................................. 78 Bảng 3.1: Số lượng khảo sát dự kiến theo tỉnh ........................................................ 102 Bảng 4.1: Số lượng cơ sở SXKD cá thể qua các kỳ tổng điều tra ............................ 106 Bảng 4.2: Số lượng cơ sở SXKD cá thể của Đồng bằng Sông Hồng và cả nước ..... 107 Bảng 4.3: Kết quả thu thuế từ hộ gia đình và cá nhân kinh doanh khu vực ngoài quốc doanh của Cục thuế Hà Nội, năm 2020 ..................................................................... 113 Bảng 4.4.: Kết quả thu thuế với Hộ, cá nhân KD nộp thuế theo phương pháp khoán tại một số tỉnh thuộc ĐB Sông Hồng ............................................................................. 114 Bảng 4.5: Kết quả thu thuế với hộ, cá nhân kinh doanh sử dụng hóa đơn tại một số tỉnh thuộc Đồng bằng Sông Hồng .................................................................................... 114 Bảng 4.6: Kết quả thu thập phiếu khảo sát theo Tỉnh và Thành phố ....................... 115 Bảng 4.7. Thống kê mẫu nghiên cứu định lượng ...................................................... 116 Bảng 4.8. Độ tin cậy của thang đo với các biến độc lập ........................................... 117 Bảng 4.9: Độ tin cậy của thang đo với các biến phụ thuộc ....................................... 119 Bảng 4.10. Kiểm định KMO and Bartlett ................................................................. 120 Bảng 4.11. Tổng phương sai giải thích các yếu tố (Total Variance Explained) ....... 121 Bảng 4.12. Ma trận xoay các yếu tố .......................................................................... 122 Bảng 4.13. Thang đo hoàn chỉnh để đo lường ảnh hưởng của các yếu tố đến hành vi tuân thủ thuế của hộ KDCT trong các làng nghề ở Việt Nam .................................. 123 ix Bảng 4.14. Bảng trọng số chưa chuẩn hóa và đã chuẩn hóa ..................................... 127 Bảng 4.15. Độ tin cậy tổng hợp và tổng phương sai rút trích các yếu tố .................. 129 Bảng 4.16. Kết quả kiểm định các giả thuyết nghiên cứu ......................................... 132 Bảng 4.17. Kết quả kiểm định các giả thuyết nghiên cứu với biến trung gian ......... 133 Bảng 4.18. Hành vi TTTN và TTBB theo giới tính .................................................. 138 Bảng 4.19. Tính đồng nhất của các phương sai với hành vi TTTN theo nhóm tuổi . 139 Bảng 4.20. Kiểm định khác biệt về hành vi tuân thủ thuế bắt buộc theo độ tuổi ..... 140 Bảng 4.21. Tính đồng nhất của các phương sai với hành vi TTTN theo trình độ .... 140 Bảng 4.22. Kiểm định khác biệt về hành vi tuân thủ thuế bắt buộc theo trình độ .... 141 Bảng 4.23. Tính đồng nhất của các phương sai với hành vi TTTN theo trình độ .... 141 Bảng 4.24: Kiểm định khác biệt về hành vi tuân thủ thuế bắt buộc theo số năm hoạt động kinh doanh của hộ KDCT ................................................................................. 142 Bảng 4.25: Kiểm định khác biệt về hành vi TTTN theo thu nhập hàng năm ........... 143 Bảng 1 – Phụ lục 01: Thống kê các công trình, hướng nghiên cứu về tuân thủ thuế và không tuân thủ thuế ................................................................................................... 171 Bảng 2 – Phụ lục 01: Tổng quan về lý thuyết nền tảng v