Luận án Huy động nguồn lực người Việt Nam ở nước ngoài vào phát triển kinh tế Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN --------

-------- TRỊNH THỊ THU HÀ HUY ĐỘNG NGUỒN LỰC NGƯỜI VIỆT NAM Ở NƯỚC NGOÀI VÀO PHÁT TRIỂN KINH TẾ VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ QUỐC TẾ HÀ NỘI - 2018 BỘ GIÁO DỤC ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN --------

-------- TRỊNH THỊ THU HÀ HUY ĐỘNG NGUỒN LỰC NGƯỜI VIỆT NAM Ở NƯỚC NGOÀI VÀO PHÁT TRIỂN KINH TẾ VIỆT NAM Chuyên ngành: Kinh tế quốc tế Mã số: 9310106 LUẬN ÁN TIẾN SĨ Người hướng dẫn khoa học: 1. GS.TS. ĐỖ ĐỨC BÌNH 2. TS. NGUYỄN MINH PHONG HÀ NỘI - 2018 LỜI CAM ĐOAN Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng nghiên cứu này này do tôi tự thực hiện và không vi phạm yêu cầu về sự trung thực trong học thuật. Hà Nội, ngày tháng năm 2018 Tác giả luận án Trịnh Thị Thu Hà LỜI CẢM ƠN Trước tiên, tác giả xin được cảm ơn tới các thầy, cô giáo Trường Đại học Kinh tế Quốc dân, Viện Thương mại & Kinh tế Quốc tế và Viện Đào tạo Sau đại học – Trường Đại học Kinh tế Quốc dân đã giúp đỡ tác giả trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. Tác giả xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới GS.TS. Đỗ Đức Bình và TS. Nguyễn Minh Phong đã tận tình hướng dẫn tác giả trong thời gian thực hiện luận án. Cũng qua đây, tác giả trân trọng cảm ơn các cán bộ và lãnh đạo Vụ Tổng hợp, Vụ KHKT UB Người Việt Nam ở nước ngoài, Bộ Ngoại giao, Cục Đầu tư Nước ngoài, Bộ Kế hoạch và Đầu tư, Sở Ngoại vụ Thành phố Đà Nẵng, Thành phố HCM, Thành phố Hà Nội...đã nhiệt tình giúp đỡ, tư vấn và cung cấp tài liệu, số liệu. Tác giả cảm ơn gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã động viên tinh thần và tạo điều kiện thuận lợi nhất cho tác giả trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận án! Hà Nội, ngày tháng năm 2018 Tác giả luận án Trịnh Thị Thu Hà MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN LỜI CẢM ƠN MỤC LỤC DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT DANH MỤC BẢNG DANH MỤC CÁC HÌNH PHẦN MỞ ĐẦU ........................................................................................................ 1 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ................................................................................................................. 12 1.1. Các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án .............................. 12 1.1.1. Một số công trình nghiên cứu trong nước ..................................................... 12 1.1.2 Một số công trình nghiên cứu ngoài nước ..................................................... 34 1.2. Kết luận rút ra từ tổng quan nghiên cứu ...................................................... 43 1.3. Khoảng trống nghiên cứu .............................................................................. 44 1.4. Kết luận chương 1 .......................................................................................... 44 CHƯƠNG 2 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ HUY ĐỘNG NGUỒN LỰC NGƯỜI VIỆT NAM Ở NƯỚC NGOÀI VÀO PHÁT TRIỂN KINH TẾ VIỆT NAM ................. 45 2.1 Một số khái niệm về huy động nguồn lực NVNONN ..................................... 45 2.1.1 Khái niệm NVNONN ................................................................................... 45 2.1.2. Khái niệm nguồn lực, nguồn lực NVNONN ................................................ 46 2.1.3. Khái niệm “huy động”, “phát triển kinh tế” ................................................. 49 2.2. Các lý thuyết liên quan tới huy động nguồn lực NVNONN vào phát triển kinh tế Việt Nam ................................................................................................... 50 2.2.1. Khái quát các lý thuyết về nguồn lực NVNONN .......................................... 50 2.2.2. Lý thuyết huy động nguồn lực NVNONN .................................................... 51 2.3. Phân tích, mã hóa và xây dựng khung lý thuyết về các nhân tố tác động đến hiệu quả huy động nguồn lực NVNONN vào phát triển kinh tế Việt Nam ........ 54 2.3.1. Các nhân tố thuộc về chính sách thu hút NLNVNONN của Chính phủ (mã hóa là CS) .............................................................................................................. 54 2.3.2. Các nhân tố thuộc về việc thực thi hiệu quả các chính sách thu hút NLNVNONN (mã hóa là TTCS) ........................................................................... 60 2.3.3. Các nhân tố thuộc về tình cảm của NVNONN với gia đình, quê hương, tổ quốc (mã hóa là TC) .............................................................................................. 63 2.3.4. Điều kiện văn hóa, kinh tế, xã hội tại VN thu hút NVNONN về Việt Nam đầu tư, làm việc hoặc đóng góp, cồng hiến (mã hóa là ĐK) .......................................... 65 2.3.5. Môi trường làm việc cho NVNONN về VN đầu tư, làm việc hoặc đóng góp, cống hiến (mã hóa là MTLV) ................................................................................ 66 2.3.6. Các yếu tố trọng dụng cho NVNONN về VN đầu tư, làm việc hoặc đóng góp, cống hiến (mã hóa là TD) ...................................................................................... 69 2.3.7. Các yếu tố về ưu đãi cho NVNONN về VN đầu tư, làm việc hoặc đóng góp, cống hiến (mã hóa là UD) ...................................................................................... 73 2.4. Xây dựng mô hình các nhân tố tác động đến hiệu quả huy động nguồn lực NVNONN vào phát triển kinh tế Việt Nam ........................................................ 75 2.5. Kết luận chương 2 .......................................................................................... 77 CHƯƠNG 3 THỰC TRẠNG HUY ĐỘNG NGUỒN LỰC NGƯỜI VIỆT NAM Ở NƯỚC NGOÀI VÀO PHÁT TRIỂN KINH TẾ VIỆT NAM ................................ 78 3.1 Khái quát về cộng đồng và các nguồn lực của NVNONN ............................. 78 3.1.1 Khái quát về cộng đồng NVNONN .............................................................. 78 3.1.2. Khái quát nguồn lực của người Việt Nam ở nước ngoài ............................... 81 3.2. Thực trạng công tác huy động nguồn lực NVNONN .................................... 85 3.2.1. Thực trạng chính sách chung về NVNONN ................................................. 85 3.2.2. Thực trạng huy động nguồn lực kiều hối của VN trong thời gian qua .......... 88 3.2.3. Thực trạng công tác huy động nguồn lực doanh nghiệp người Việt Nam ở nước ngoài ............................................................................................................. 95 3.2.4. Thực trạng công tác huy động trí thức người Việt Nam ở nước ngoài .......... 98 3.2.5. Phân tích tác động của các nhân tố đến huy động nguồn lực NVNONN vào phát triển kinh tế Việt Nam thông qua dữ liệu thu thập được ............................... 111 3.3. Đánh giá công tác huy động nguồn lực người Việt Nam ở nước ngoài vào phát triển kinh tế Việt Nam trong thời gian qua ............................................... 119 3.3.1. Đánh giá những kết quả đạt được ............................................................... 119 3.3.2. Một số hạn chế và nguyên nhân ................................................................. 120 3.4. Kết luận chương 3 ........................................................................................ 127 CHƯƠNG 4 BỐI CẢNH, QUAN ĐIỂM MỤC TIÊU VÀ CÁC GIẢI PHÁP NHẰM HUY ĐỘNG NGUỒN LỰC NGƯỜI VIỆT NAM Ở NƯỚC NGOÀI VÀO PHÁT TRIỂN KINH TẾ VIỆT NAM ......................................................... 129 4.1. Bối cảnh, các quan điểm mục tiêu huy động các nguồn lực người Việt Nam ở nước ngoài ........................................................................................................ 129 4.1.1. Bối cảnh huy động các nguồn lực người Việt Nam ở nước ngoài ............... 129 4.1.2. Quan điểm mục tiêu thu hút nguồn lực người Việt Nam ở nước ngoài ....... 131 4.2. Một số giải pháp và khuyến nghị huy động nguồn lực NVNONN vào phát triển kinh tế VN ................................................................................................... 132 4.2.1. Nhóm các giải pháp chung nhằm huy động nguồn lực NVNONN vào phát triển kinh tế Việt Nam ......................................................................................... 133 4.2.2. Các giải pháp huy động từng nguồn lực cụ thể của NVNONN vào phát triển kinh tế ................................................................................................................. 140 4.3. Một số giải pháp và khuyến nghị khác nhằm huy động nguồn lực NVNONN vào phát triển kinh tế VN ................................................................................... 148 4.3.1. Đề xuất hình thành quỹ đầu tư mạo hiểm Việt Kiều ................................... 149 4.3.2. Đề xuất định hướng phát triển chiến lược ngành nông nghiệp và dược liệu công nghệ cao phục vụ cộng đồng NVNONN và xuất khẩu ................................. 149 4.3.3. Đề xuất quy hoạch xây dựng khu công nghiệp công nghệ cao dành riêng cho NVNONN ........................................................................................................... 150 4.3.4. Cải tiến đổi mới hình thức hợp tác với trí thức Việt Kiều ........................... 151 4.3.5. Đề xuất thiết lập mạng kết nối dữ liệu chuyên gia VN toàn cầu ................. 151 4.3.6. Thúc đẩy thị trường công nghệ có sự tham gia tư vấn của trí thức Việt Kiều và các trường đại học – viện nghiên cứu. ............................................................. 152 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 154 DANH MỤC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ................................................................. 156 DANH MỤC PHỤ LỤC ........................................................................................ 173 DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT A. Tiếng Việt STT Chữ viết tắt Viết đầy đủ 1. BCT Bộ Chính trị 2. BĐS Bất động sản 3. CNH Công nghiệp hóa 4. CP Chính phủ 5. CQĐD Cơ quan đại diện 6. CT Chỉ thị 7. ĐC Định cư 8. DN Doanh nghiệp 9. GS Giáo sư 10. HĐH Hiện đại hóa 11. HNKTQT Hội nhập kinh tế quốc tế 12. KHCN Khoa học công nghệ 13. LĐXK Lao động xuất khẩu 14. NĐ Nghị định 15. NHTM Ngân hàng Thương mại 16. NKLĐ Nhập khẩu lao động 17. NL Nguồn lực 18. NLĐ Người lao động 19. NVNĐCONN Người Việt Nam định cư ở nước ngoài 20. PTCS Phổ thông cơ sở 21. PTTH Phổ thông trung học 22. QG Quốc gia 23. QH Quốc hội 24. QLNN Quản lý nhà nước 25. QLXNC Quản lý xuất nhập cảnh 26. ThS Thạc sỹ 27. TQ Trung Quốc 28. TS Tiến sỹ 29. TW Trung ương 30. UB Ủy ban 31. UBND Ủy ban nhân dân STT Chữ viết tắt Viết đầy đủ 32. VN Việt Nam 33. XHCN Xã hội chủ nghĩa 34. XHCN Xã hội chủ nghĩa 35. XKLĐ Xuất khẩu lao động 36. XNC Xuất nhập cảnh B. Tiếng Anh STT Chữ viết tắt Viết đầy đủ Tiếng Anh Tiếng Việt 1 ASEAN Association of Southeast Asian Nations Hiệp hội các QG Đông Nam Á 2 FTA Free Trade Area Khu vực Thương mại tự do 3 FDI Foreign Direct Investment Đầu tư trực tiếp nước ngoài 4 GDP Gross Domestic Product Tổng sản phẩm quốc nội 5 GNP Gross National Product Tổng sản phẩm quốc dân 6 USD United State Dollar Đô la Mỹ 7 WB World Bank Ngân hàng Thế giới 8 WTO World Trade Organization Tổ chức Thương mại thế giới 9 A*STAR Agency for Science, Technology and Research Cơ quan khoa học, nghệ và nghiên cứu Singapore 10 GDP Gress Domestic Product Tổng sản phẩm quốc nội 12 R&D Research and Deverlopment Nghiên cứu và phát triển 13 SME Small and Medium Enterprises DN vừa và nhỏ 14 OECD Organisation for Economic Cooperation and Development Tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1: Dòng chảy kiều hối vào Việt Nam giai đoạn 2000 - 2015 ........................ 16 Bảng 1.2: Số lượng NVNONN tại một số nước điển hình ....................................... 23 Bảng 1.3: Lượng kiều hối từ năm 2012-2017 .......................................................... 25 Bảng 1.4: So sánh đầu tư công và kiều hối trong việc thúc đẩy đầu tư tư nhân ........ 30 Bảng 1.5: Cách sử dụng kiều hối ............................................................................. 32 Bảng 1.6: Các biến nghiên cứu về sự tác động của kiều hối đến tăng trưởng GDP và so sánh với FDI tại các quốc gia ở châu Mỹ Latinh và một số quốc gia ở vùng biển Caribbean giai đoạn 1995–2005 (Sample Annual Means of Selected Variables for Countries in Latin America and Certain Countries in the Caribbean, 1995–2005) ................................................................. 35 Bảng 1.7: Tăng trưởng GDP bình quân đầu người, kiều hối, phát triển thị trường tài chính ở Mỹ Latinh và một số quốc gia ở Caribê - Dữ liệu 1995 – 2005. GDP Growth per capita, Remittances, Financial Market Development in Latin America and Selected Countries in the Caribbean (Annual Data from 1995 to 2005) ............. 36 Bảng 1.8: Kết quả ước tính: Ảnh hưởng của kiều hối đên tăng trưởng GDP hàng năm (Estimation Results: Annual GDP Growth) ..................................... 37 Bảng 1.9: Kiều hối đến Mỹ Latinh, 2001 (Remittances to Latin America, 2001) ..... 40 Bảng 1.10: Luồng tiền kiều hối di chuyển đến một số quốc gia trên thế giới ............. 42 Bảng 2.1: Khung lý thuyết các nhân tố thuộc về chính sách của Chính phủ tác động đến việc thu hút nguồn lực NVNONN ..................................................... 57 Bảng 2.2: Khung lý thuyết các nhân tố thuộc về việc thực thi hiệu quả các chính sách thu hút NLNVNON tác động đến huy động NL NVNONN ..................... 62 Bảng 2.3: Khung lý thuyết các nhân tố thuộc về tình cảm của NVNONN với gia đình, quê hương, tổ quốc tác động đến hiệu quả huy động NLNVNONN 64 Bảng 2.4: Khung lý thuyết các nhân tố thuộc về điều kiện văn hóa, kinh tế, xã hội, hạ tầng kỹ thuật, giáo dục tại VN tác động đến hiệu quả huy động NLNVNONN .......................................................................................... 65 Bảng 2.5: Khung lý thuyết các nhân tố thuộc về môi trường làm việc tại VN tác động đến hiệu quả huy động NLNVNONN ..................................................... 68 Bảng 2.6: Khung lý thuyết về các yếu tố trọng dụng tác động đến việc huy động nguồn lực NVNONN về VN đầu tư, làm việc hoặc đóng góp, cống hiến cho đất nước ............................................................................................ 72 Bảng 2.7: Khung lý thuyết về các yếu tố ưu đãi tác động đến việc huy động nguồn lực NVNONN về VN đầu tư, làm việc hoặc đóng góp, cống hiến cho đất nước 74 Bảng 3.1: Số lượng NVNONN trên thế giới ............................................................ 78 Bảng 3.2: Mục đích gửi tiền về nước cho người thân .............................................. 93 Bảng 3.3: Mẫu biểu tổng hợp danh mục dự án ........................................................ 95 Bảng 3.4: Số vốn và dự án đầu tư của DN NVNONN về nước ................................ 96 Bảng 3.5: Tổ chức nghiên cứu và phát triển theo lĩnh vực KH&CN ...................... 100 Bảng 3.6: Tổ chức nghiên cứu và phát triển theo vùng địa lý ................................ 101 Bảng 3.7: Cán bộ nghiên cứu theo lĩnh vực KH&CN ............................................ 101 Bảng 3.8. Số cán bộ nghiên cứu (tính theo đầu người) trên vạn dân của một số quốc gia ......................................................................................................... 102 Bảng 3.9. Bình quân chi quốc gia cho NC&PT theo cán bộ nghiên cứu ................ 105 Bảng 3.10: Bình quân chi quốc gia cho làm công tác nghiên cứu theo cán bộ nghiên cứu tại một số quốc gia ......................................................................... 105 Bảng 3.11: Mã hóa dữ liệu các nhân tố tác động đến Huy động nguồn lực NVNONN ..... 111 Bảng 3.12: Tổng hợp mô hình phân tích hồi quy (Model Summary) ....................... 114 Bảng 3.13: Phân tích phương sai (ANOVAb) kiểm định giả thuyết về sự phù hợp của mô hình ................................................................................................. 115 Bảng 3.14: Các chỉ số của mô hình hồi quy (Coefficientsa) ..................................... 115 DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 1.1: Tương tác cơ bản về kinh tế giữa người di cư và người thân ................... 14 Hình 1.2: Danh sách 10 quốc gia đang phát triển tiếp nhận kiều hối lớn nhất năm 2015 ... 14 Hình 1.3: Tình hình kiều hối, ODA giải ngân, FDI thực hiện giai đoạn 2010 - 2015 tại Việt Nam ............................................................................................ 15 Hình 1.4: Các bên tham gia vào công tác quản lý nhà nước về kiều hối tại Việt Nam ... 15 Hình 1.5: Kiều hối gửi về Việt Nam thời kỳ 2000 – 2015 ....................................... 18 Hình 1.6: Kiều hối với khởi nghiệp Việt Nam ......................................................... 19 Hình 1.7: Tỷ trọng kiều hối trong GDP và tốc độ tăng GDP của Việt Nam giai đoạn 1998 - 2015 (%) ...................................................................................... 27 Hình 1.8: Lượng kiều hối về Việt Nam qua các năm 2009 - 2015 ........................... 28 Hình 1.9: Dòng vốn FDI và kiều hối giai đoạn 2011 – 2015 ................................... 28 Hình 1.10: Dòng chảy các dòng vốn nước ngoài vào Việt Nam giai đoạn 2000-2015 . 31 Hình 1.11: Cấu trúc thu nhập hộ gia đình dựa trên bộ dữ liệu VHLSS (Vietnam Household Living Standard Survey) các năm 2013, 2014 và 2015 .......... 31 Hình 1.12. Lý do người nhận kiều hối không đầu tư ................................................. 33 Hình 1.13: Lượng tiền gửi đến các nước Mỹ Latinh trong năm 1999, 2000, 2001 ..... 40 Hình 2.1: Quy trình quản lý tài năng chiến lược ...................................................... 53 Hình 3.1: Sơ đồ quy trình nhận kiều hối từ NVNONN ............................................ 89 Hình 3.2: Kiều hối chuyển về Việt Nam trong thời gian qua ................................... 90 Hình 3.3: Quốc gia nhận nhiều kiều hối nhất năm 2017 .......................................... 91 Hình 3.4: Kiều hối của VN so với các QG trong khối ASEAN ............................... 91 Hình 3.5: Kiều hối, vốn FDI, vốn ODA vào VN qua các năm ................................ 92 Hình 3.6: Kiều hối và GDP ở VN từ 2000-2016 ..................................................... 93 Hình 3.7: So sánh DN NVNONN với FDI và ODA ................................................ 97 Hình 3.8: Quá trình đầu tư về nước của DN NVNONN .......................................... 98 Hình 3.9: Ngân sách nhà nước đầu tư cho KH&CN theo năm (tỷ đồng) ............... 102 Hình 3.10: Cơ quan tiếp nhận trí thức NVNONN ................................................... 107 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Giới thiệu tóm tắt công trình nghiên cứu Dựa trên khung lý thuyết về Huy động nguồn lực người Việt Nam ở nước ngoài vào phát triển kinh tế Việt Nam; dựa trên trải nghiệm của bản thân về việc thu thập tài liệu, triển khai nghiên cứu; luận án này thực hiện thu thập dữ liệu được cho là các nhân tố tác động đến việc Huy động nguồn lực người Việt Nam ở nước ngoài vào phát triển kinh tế Việt Nam, đồng thời tiến hành kiểm định độ tin cậy và lượng hóa mức độ tác động của các nhân tố đó tới Huy động nguồn lực người Việt Nam ở nước ngoài vào phát triển kinh tế Việt Nam. Từ đó đề xuất các giải pháp và khuyến nghị nhằm nâng cao hiệu quả của việc Huy động nguồn lực người Việt Nam ở nước ngoài vào phát triển kinh tế Việt Nam trong giai đoạn hiện nay. 1.1. Hệ thống dữ liệu mà tác giả thu thập được bao gồm +. Các dữ liệu cho nghiên cứu định tính: Dữ liệu phỏng vấn sâu 34 Việt Kiều đã và đang thực hiện đầu tư, sản xuất k