Luận án Phát triển công nghiệp hỗ trợ cho ngành công nghiệp ô tô Việt Nam

Bé GI¸O DôC Vµ §µO T¹O Tr−êng ®¹i häc kinh tÕ quèc d©n Vò anh träng Ph¸t triÓn c«ng nghiÖp hç trî cho ngµnh c«ng nghiÖp « t« viÖt nam Chuyªn ngµnh : qu¶n lý c«ng nghiÖp M· sè : 62340414 Ng−êi h−íng dẫn khoa häc: PGS.TS. TRƯƠNG ĐOÀN THỂ Hµ Néi - 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng nghiên cứu này, này do tôi tự thực hiện và không vi phạm yêu cầu về sự trung thực trong học thuật. (Báo cáo kết quả kiểm tra trùng lắp từ Turnitin đính kèm trang cuối của luận án). Hà Nội, ngày tháng năm 2017 Nghiên cứu sinh Vũ Anh Trọng LỜI CẢM ƠN Trân trọng cảm ơn các thầy giáo hướng dẫn PGS. TS Trương Đoàn Thể, các thầy cô giáo trong khoa Quản Trị Kinh Doanh, Viện đào tạo sau đại học, Trường Đại học kinh tế quốc dân đã tạo những điều kiện tốt nhất để tôi thực hiện luận án của mình. Đặc biệt xin chân thành cảm ơn đến các cơ quan đơn vị mà tác giả đã có điều kiện gặp gỡ trao đổi và hỗ trợ cung cấp các tài liệu, thông tin trong lĩnh vực có liên quan đến đề tài nghiên cứu của tác giả, những tài liệu thông tin và những ý kiến đóng góp vô cùng quý báu để tác giả có thể hoàn thành luận án. Ngoài ra Tôi xin cám ơn đến những người bạn của tôi đã động viên khích lệ và giúp đỡ tôi trong quá trình tìm kiếm thông tin và các tài liệu để hoàn thành luận án. Hà Nội, ngày tháng năm 2017 Nghiên cứu sinh Vũ Anh Trọng MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN LỜI CẢM ƠN MỤC LỤC DANH MỤC BẢNG DANH MỤC HÌNH DANH MỤC SƠ ĐỒ MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ... 6 1.1. Tổng quan nghiên cứu ..................................................................................... 6 1.1.1. Lược khảo và đánh giá nghiên cứu liên quan .............................................. 6 1.1.2. Nghiên cứu liên quan ở Việt Nam ............................................................ 10 1.2. Phương pháp nghiên cứu .............................................................................. 16 1.2.1. Phương pháp nghiên cứu .......................................................................... 16 1.2.2. Dữ liệu nghiên cứu và phương pháp thu thập dữ liệu ................................ 17 1.2.3. Khung phân tích ....................................................................................... 18 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1......................................................................................... 21 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ KINH NGHIỆM THỰC TIỄN MỘT SỐ NƯỚC VỀ PHÁT TRIỂN CÔNG NGHIỆP HỖ TRỢ CHO NGÀNH CÔNG NGHIỆP Ô TÔ ........................................................................................................ 22 2.1 Khái niệm, đặc điểm và vai trò của CNHT cho ngành công nghiệp ô tô ..... 22 2.1.1 Khái niệm CNHT cho ngành công nghiệp ô tô ......................................... 22 2.1.2. Đặc điểm của công nghiệp hỗ trợ cho ngành công nghiệp ô tô .................. 26 2.1.3. Vai trò của CNHT cho ngành công nghiệp ô tô ........................................ 30 2.2. Phát triển CNHT cho ngành công nghiệp ô tô ............................................. 32 2.2.1. Khái niệm phát triển CNHT cho ngành công nghiệp ô tô .......................... 32 2.2.2. Các tiêu chí đánh giá sự phát triển của CNHT cho ngành công nghiệp ô tô .................................................................................................................... 33 2.3 Các nhân tố ảnh hưởng đến phát triển CNHT cho ngành công nghiệp ô tô .. 36 2.3.1. Nhu cầu thị trường ô tô ............................................................................. 36 2.3.2. Định hướng chiến lược phát triển và chiến lược mua sắm của các hãng ô tô lớn trên thế giới .................................................................................................. 37 2.3.3. Đặc điểm của các hợp phần chi tiết, trang thiết bị linh phụ kiện ô tô ......... 40 2.3.4. Năng lực phát triển CNHT cho ngành công nghiệp ô tô của quốc gia ....... 42 2.3.5. Chính sách phát triển CNHT cho ngành công nghiệp ô tô của nhà nước ... 43 2.3.6. Lợi thế so sánh của quốc gia ..................................................................... 44 2.4. Kinh nghiệm thực tiễn về phát triển CNHT cho ngành công nghiệp ô tô của một số nước ........................................................................................................... 44 2.4.1. Kinh nghiệm của Trung Quốc .................................................................. 44 2.4.2. Kinh nghiệm của Thái Lan ....................................................................... 47 2.4.3. Kinh nghiệm của Malaixia ........................................................................ 51 2.4.4. Bài học kinh nghiệm rút ra ....................................................................... 53 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2......................................................................................... 55 CHƯƠNG 3: THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN CÔNG NGHIỆP HỖ TRỢ CHO NGÀNH CÔNG NGHIỆP Ô TÔ Ở VIỆT NAM THỜI GIAN QUA .................... 56 3.1. Thực trạng phát triển CNHT cho ngành công nghiệp ô tô Việt Nam ......... 56 3.1.1. Số lượng, tăng trưởng và phân bố doanh nghiệp CNHT cho ngành công nghiệp ô tô Việt Nam ......................................................................................... 56 3.1.2. Cơ cấu và chuyển dịch cơ cấu doanh nghiệp trong CNHT cho ngành công nghiệp ô tô Việt Nam ......................................................................................... 60 3.1.3. Quy mô giá trị sản xuất của CNHT cho ngành công nghiệp ô tô Việt Nam ... 64 3.1.4. Tình hình thương mại quốc tế của CNHT cho ngành công nghiệp ô tô Việt Nam ........................................................................................................... 67 3.1.5. Tình hình nội địa hóa sản xuất của CNHT cho ngành công nghiệp ô tô Việt Nam ........................................................................................................... 69 3.1.6. Tính đa dạng sản phẩm của CNHT cho ngành công nghiệp ô tô Việt Nam ........ 72 3.1.7. Tổ chức CNHT cho ngành công nghiệp ô tô Việt Nam ............................. 72 3.1.8. Năng lực phát triển của các doanh nghiệp CNHT cho ngành công nghiệp ô tô ở Việt Nam .................................................................................................... 74 3.2. Đánh giá chung về phát triển CNHT cho ngành công nghiệp ô tô Việt Nam.... 95 3.2.1. Những kết quả đạt được ........................................................................... 95 3.2.2. Những hạn chế ......................................................................................... 96 3.2.3. Nguyên nhân của những hạn chế .............................................................. 98 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3....................................................................................... 105 CHƯƠNG 4: QUAN ĐIỂM VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN CÔNG NGHIỆP HỖ TRỢ CHO NGÀNH CÔNG NGHIỆP Ô TÔ VIỆT NAM THỜI GIAN TỚI .... 106 4.1. Quan điểm phát triển CNHT cho ngành công nghiệp ô tô Việt Nam trong bối cảnh mới ....................................................................................................... 106 4.2. Giải pháp nhằm thúc đẩy phát triển CNHT cho ngành công nghiệp ô tô Việt Nam trong thời gian tới .............................................................................. 110 4.2.1. Nhóm giải pháp từ phía Nhà nước ............................................................ 110 4.2.2. Nhóm giải pháp từ phía các doanh nghiệp CNHT cho ngành công nghiệp ô tô ...................................................................................................... 125 4.2.3. Nhóm giải pháp về phía Hiệp hội ô tô và Hiệp hội CNHT Việt Nam ...... 129 KẾT LUẬN CHƯƠNG 4....................................................................................... 131 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 132 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ ......................... 105 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................... 106 PHỤ LỤC ............................................................................................................... 114 DANH MỤC BẢNG Bảng 3.1. Số lượng doanh nghiệp ngành công nghiệp ô tô giai đoạn 2000-2009 ........ 57 Bảng 3.2. Số lượng và tăng trưởng doanh nghiệp CNHT cho ngành công nghiệp ô tô theo loại hình sản xuất, sở hữu và quy mô doanh nghiệp............................................ 59 Bảng 3.3. Cơ cấu và chuyển dịch cơ cấu số lượng doanh nghiệp phân theo loại hình sản xuất (%) ............................................................................................................... 60 Bảng 3.4. Cơ cấu và thay đổi cơ cấu doanh nghiệp CNHT cho ngành công nghiệp ô tô theo loại hình sản xuất sở hữu và quy mô doanh nghiệp (%) ...................................... 61 Bảng 3.5: Cơ cấu và chuyển dịch cơ cấu ngành công nghiệp sản xuất ô tô giai đoạn 2000-2009 ................................................................................................................. 62 Bảng 3.6. Phân bố và thay đổi phân bố địa lý doanh nghiệp CNHT cho ngành công nghiệp ô tô giai đoạn 2010-2014 ................................................................................ 63 Bảng 3.7: Cơ cấu và thay đổi cơ cấu phân bố doanh nghiệp CNHT cho ngành công nghiệp ô tô theo vùng và loại hình sản xuất đến hết năm 2014 (%) ............................ 64 Bảng 3.8. Giá trị sản xuất và chuyển dịch cơ cấu giá trị sản xuất CNHT cho ngành công nghiệp ô tô theo loại hình sản xuất giai đoạn 2001-2009 ................................... 65 Bảng 3.9. Tăng trưởng và cơ cấu giá trị sản xuất của CNHT cho ngành công nghiệp ô tô theo loại hình sở hữu giai đoạn 2001-2009 ............................................................ 66 Bảng 3.10. Tỷ lệ doanh nghiệp nằm trong các khu công nghiệp, khu chế xuất, khu công nghệ cao theo loại hình sản xuất, loại hình sở hữu và quy mô doanh nghiệp .................. 73 Bảng 3.11. Thống kê tài sản bình quân doanh nghiệp CNHT cho ngành công nghiệp ô tô theo loại hình sản xuất, loại hình sở hữu và quy mô doanh nghiệp ......................... 74 Bảng 3.12. Thống kê vốn sở hữu bình quân doanh nghiệp CNHT ô tô ....................... 76 theo loại hình sản xuất, loại hình sở hữu và quy mô doanh nghiệp ............................. 76 Bảng 3.13. Thống kê số lao động bình quân doanh nghiệp CNHT cho ngành công nghiệp ô tô theo loại hình sản xuất, loại hình sở hữu và quy mô doanh nghiệp........... 78 Bảng 3.14. Thống kê tiền lương bình quân doanh nghiệp CNHT ô tô ........................ 79 theo loại hình sản xuất, loại hình sở hữu và quy mô doanh nghiệp ............................. 79 Bảng 3.15. Thống kê VA bình quân doanh nghiệp CNHT cho ngành công nghiệp ô tô theo loại hình sản xuất, loại hình sở hữu và quy mô doanh nghiệp ............................. 81 Bảng 3.16. Thống kê doanh thu và lợi nhuận bình quân doanh nghiệp CNHT cho ngành công nghiệp ô tô theo loại hình sản xuất, loại hình sở hữu và quy mô doanh nghiệp ............................................................................................................ 82 Bảng 3.17. Thống kê tình hình tham gia hoạt động thương mại của các doanh nghiệp CNHT cho ngành công nghiệp ô tô theo loại hình sản xuất, loại hình sở hữu và quy mô doanh nghiệp ............................................................................................................. 84 Bảng 3.18. Thống kê tình hình xuất nhập khẩu bình quân doanh nghiệp CNHT cho ngành công nghiệp ô tô theo loại hình sản xuất, loại hình sở hữu và quy mô doanh nghiệp ............................................................................................................ 86 Bảng 3.19. ROA và ROE bình quân doanh nghiệp theo loại hình sản xuất, loại hình sở hữu và quy mô doanh nghiệp ..................................................................................... 90 Bảng 3.20. Thống kê đầu tư phát triển bình quân doanh nghiệp theo loại hình sản xuất, loại hình sở hữu và quy mô doanh nghiệp .................................................................. 92 Bảng 3.21. Thống kê trị giá máy móc, trang thiết bị bình quân doanh nghiệp theo loại hình sản xuất, loại hình sở hữu và quy mô doanh nghiệp ........................................... 94 DANH MỤC HÌNH Hình 1.1. Mô hình hóa khái niệm và khung đánh giá thực trạng hoạt động của các doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực CNHT cho ngành công nghiệp ô tô ............... 19 Hình 3.1: Cơ cấu doanh nghiệp và lao động lĩnh vực linh kiện phụ tùng năm 2014 ... 58 Hình 3.2. Giá trị sản xuất của lĩnh vực sản xuất xe có động cơ................................... 67 Hình 3.3. Xuất nhập khẩu linh kiện, phụ tùng của Việt Nam ...................................... 68 Hình 3.4. Tình hình nhập khẩu linh kiện, phụ tùng ô tô.............................................. 68 Hình 3.5. Tình hình nội địa hóa sản xuất ngành ô tô của Việt Nam và một số quốc gia trong khu vực ASEAN ............................................................................................... 69 Hình 3.6. Tình hình thu mua linh phụ kiện của các doanh nghiệp sản xuất ô tô ở Việt Nam .................................................................................................................. 70 Hình 3.7. Tình hình thu mua linh phụ kiện của một số hãng ô tô lớn tại Việt Nam ............ 71 Hình 3.8. Quy mô lao động bình quân doanh nghiệp của CNHT cho ngành công nghiệp ô tô giai đoạn 2010-2014 ................................................................................ 77 Hình 3.9. Cơ cấu VA của CNHT cho ngành công nghiệp ô tô giai đoạn 2010-2014 ..... 80 Hình 3.10. Trị giá xuất nhập khẩu bình quân doanh nghiệp của CNHT cho ngành công nghiệp ô tô giai đoạn 2010-2014 (USD)..................................................................... 85 Hình 3.11. Trị giá xuất khẩu ròng bình quân doanh nghiệp của CNHT cho ngành công nghiệp ô tô giai đoạn 2010-2014 (USD)..................................................................... 86 Hình 3.12. ROA theo loại hình sở hữu và quy mô doanh nghiệp giai đoạn 2010-2014 .. 89 DANH MỤC SƠ ĐỒ Sơ đồ 2.1: Phạm vi của CNHT ................................................................................... 23 Sơ đồ 2.2: CNHT theo nghĩa rộng .............................................................................. 25 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do nghiên cứu Ngành công nghiệp ô tô là một ngành công nghiệp quan trọng thể hiện trình độ khoa học công nghệ cũng như sự phát triển kinh tế của nhiều nước trên thế giới.. Thời gian qua ở Việt Nam, ngành công nghiệp ô tô luôn được ưu tiên phát triển. Nhiều chính sách đã được ban hành nhằm khuyến khích, tạo điều kiện phát triển ngành công nghiệp ô tô nói chung và công nghiệp hỗ trợ (CNHT) cho ngành công nghiệp ô tô nói riêng mà điển hình là “Quyết định phê duyệt Kế hoạch hành động phát triển ngành công nghiệp ô tô và phụ tùng ô tô thực hiện Chiến lược công nghiệp hóa của Việt Nam trong khuôn khổ hợp tác Việt Nam - Nhật Bản hướng đến năm 2020, tầm nhìn 2030” của Thủ tướng Chính phủ ngày 28 tháng 10 năm 2015 và gần đây là “Quyết định về Cơ chế, chính sách thực hiện chiến lược và quy hoạch phát triển ngành công nghiệp ô tô Việt Nam” của Thủ tướng Chính phủ ngày 4 tháng 2 năm 2016. Tuy nhiên, cho đến nay CNHT nói chung và CNHT cho ngành công nghiệp ô tô Việt Nam nói riêng vẫn còn quá nhỏ bé về quy mô và yếu kém về chất lượng trong so sánh ngay với các quốc gia trong khu vực. Đó cũng là một trong những nguyên nhân chủ yếu dẫn đến thực trạng Việt Nam vẫn chưa có được ngành công nghiệp ô tô phát triển, đủ sức cạnh tranh với các quốc gia trong khu vực như Thái Lan, Inđônêxia, Malaixia. Thậm chí, ngay cả một số doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài lớn ở Việt Nam như Toyota, Ford, v.v chủ yếu cũng chỉ dừng lại ở mức độ nhập khẩu linh kiện và lắp ráp ô tô thành phẩm với tỷ lệ nội địa hóa khá thấp. Thực tiễn đó đặt ra rất nhiều câu hỏi với ngành công nghiệp ô tô nói chung, CNHT cho ngành công nghiệp ô tô nói riêng, ví dụ như: Tại sao nhiều chính sách ưu đãi và hỗ trợ của Việt Nam đối với ngành công nghiệp ô tô không mang lại nhiều tác động tích cực đối với sự phát triển của ngành này trong khoảng 20 năm vừa qua?; Làm thế nào để các doanh nghiệp trong CNHT cho ngành công nghiệp ô tô Việt Nam lớn mạnh, tham gia được vào chuỗi sản xuất ô tô toàn cầu và đủ sức cạnh tranh với các đối thủ trong khu vực và trên thế giới? Số lượng nghiên cứu không nhiều liên quan tới phát triển CNHT cho ngành công nghiệp ô tô ở Việt Nam được công bố đã phần nào phản ánh sự quan tâm của giới học thuật cũng như chính sách chưa tương xứng với trị trí và tiềm năng mà đáng ra nó có thể đạt được. Bên cạnh đó, các tài liệu nghiên cứu đã công bố thường tập trung hoặc là vào việc phân tích CNHT nói chung hoặc là ngành công nghiệp ô tô 2 cùng với ảnh hưởng của các chính sách, chiến lược đến ngành công nghiệp ô tô. Một số nghiên cứu trong và ngoài nước đã xem xét và sử dụng cách tiếp cận của chuỗi giá trị của ngành sản xuất ô tô nhằm phân tích những phương thức quản trị, cách thức tổ chức sản xuất nhằm tạo dựng năng lực cạnh tranh. Những nghiên cứu này cũng chỉ ra những thay đổi trong quan điểm nhìn nhận về tính cạnh tranh. Cả lý thuyết và thực tiễn đều cho thấy, ngành công nghiệp ô tô ngày càng được tối ưu hóa và chuyên môn hóa ở mức độ cao trong mỗi khâu của chuỗi cung ứng. Thực tế này càng khẳng định vai trò và vị trí tối quan trọng của CNHT cho ngành công nghiệp ô tô - một mắt xích quan trọng của chuỗi cung ứng, quyết định sự sống còn của ngành công nghiệp ô tô trên thế giới cũng như Việt Nam. Thực tế, khái niệm về CNHT đã xuất hiện từ khá sớm ở các nước công nghiệp phát triển, nhưng tại Việt Nam, thuật ngữ này mới chỉ được đề cập và nghiên cứu từ đầu những năm 2000. Tuy nhiên, mục tiêu và cách tiếp cận, cũng như định nghĩa về CNHT còn nhiều điểm khác nhau. Một điểm đáng chú ý nữa là các tài liệu nghiên cứu đã công bố lại ít chú ý phân tích sâu về thực trạng hoạt động của các doanh nghiệp đang hoạt động trong lĩnh vực CNHT nói chung và cho ngành công nghiệp ô tô để có thể đưa ra những khuyến nghị phù hợp về mặt chính sách nhằm thúc đẩy sự phát triển của CNHT cho ngành công nghiệp ô tô. Như vậy, có thể cho rằng, việc đi sâu nghiên cứu thực trạng phát triển CNHT cho ngành công nghiệp ô tô, thực trạng năng lực của các doanh nghiệp CNHT cho ngành công nghiệp ô tô, phân tích làm rõ những yếu tố tác động đến sự phát triển CNHT cho ngành công nghiệp ô tô để từ đó đề xuất các giải pháp để phát triển CNHT cho ngành công nghiệp ô tô Việt Nam trong bối cảnh hội nhập quốc tế hiện nay là vấn đề hết sức cấp thiết. Do vậy, đề tài “Phát triển công nghiệp hỗ trợ cho ngành công nghiệp ô tô Việt Nam” sẽ mang lại ý nghĩa cả về lý luận và thực tiễn. 2. Mục tiêu nghiên cứu Mục tiêu nghiên cứu của đề tài luận án là nhằm đánh giá thực trạng phát triển CNHT cho ngành công nghiệp ô tô, phân tích làm rõ các yếu tố tác động đến thực trạng đó làm cơ sở cho việc đề xuất các quan điểm và giải pháp phù hợp nhằm thúc đẩy sự phát triển của CNHT cho ngành công nghiệp ô tô ở Việt Nam trong thời gian tới. Các mục tiêu nghiên cứu cụ thể bao gồm: − Làm rõ hơn những vấn đề lý luận cơ bản về phát triển CNHT cho ngành công nghiệp ô tô; vai trò của CNHT ô tô đối với sự phát triển của ngành công nghiệp ô tô 3 cũng như sự phát triển kinh tế - xã hội; − Phân tích và đánh giá được