Luận án Tổ chức dạy học phân hóa trong môn địa lí 10 ở trường trung học phổ thông

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI ------------------ NGUYỄN THỊ THU ANH TỔ CHỨC DẠY HỌC PHÂN HÓA TRONG MÔN ĐỊA LÍ 10 Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC HÀ NỘI - 2017 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI ------------------ NGUYỄN THỊ THU ANH TỔ CHỨC DẠY HỌC PHÂN HÓA TRONG MÔN ĐỊA LÍ 10 Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG Chuyên ngành: Lí luận và Phương pháp dạy học Bộ môn Địa lí Mã số: 62.14.01.11 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. PGS.TS. Đặng Văn Đức 2. PGS.TS. Nguyễn Tuyết Nga HÀ NỘI - 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nghiên cứu trình bày trong luận án là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Hà Nội, tháng 10 năm 2017 Tác giả luận án Nguyễn Thị Thu Anh LỜI CẢM ƠN Em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc và chân thành nhất đến PGS.TS. Đặng Văn Đức và PGS.TS. Nguyễn Tuyết Nga đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ và tạo điều kiện để em thực hiện luận án này. Xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, Quý thầy cô khoa Địa lí Trường Đại học Sư phạm Hà Nội và Trường THPT Đông Hiếu, THPT A Phủ Lý, THPT Chuyên Hạ Long, THCS &THPT Nguyễn Tất Thành đã giúp đỡ và tạo mọi điều kiện thuận lợi để tôi nghiên cứu và hoàn thành luận án. Xin gửi lời tri ân tới gia đình, bạn bè và những người thân yêu đã luôn động viên, khích lệ và giúp đỡ tôi trong thời gian học tập, nghiên cứu. Xin cảm ơn những ý kiến đóng góp quý báu cho bản luận án của Quý thầy cô và bạn bè đồng nghiệp. Tác giả luận án Nguyễn Thị Thu Anh MỤC LỤC Trang TRANG PHỤ BÌA LỜI CAM ĐOAN LỜI CẢM ƠN MỤC LỤC DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT DANH MỤC CÁC BẢNG DANH MỤC CÁC HÌNH MỞ ĐẦU ..................................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC TỔ CHỨC DẠY HỌC PHÂN HOÁ TRONG MÔN ĐỊA LÍ 10 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG ......... 13 1.1. Dạy học phân hóa ........................................................................................... 13 1.1.1. Quan niệm về dạy học phân hóa .............................................................. 13 1.1.2. Cơ sở Triết học, Tâm lí học và Giáo dục học của dạy học phân hóa ...... 14 1.1.3. Đặc điểm của dạy học phân hóa .............................................................. 17 1.1.4. Một số cách tiếp cận dạy học phân hóa ................................................... 22 1.1.5. Ưu điểm và khó khăn khi tổ chức dạy học phân hóa............................... 33 1.2. Đặc điểm tâm sinh lí, trí tuệ, phong cách học tập và năng lực nhận thức của học sinh lớp 10 ................................................................................................ 35 1.2.1. Đặc điểm tâm sinh lí của học sinh lớp 10 ................................................ 35 1.2.2. Đặc điểm trí tuệ, năng lực nhận thức và phong cách học tập của học sinh lớp 10 .................................................................................................................. 36 1.3. Mục tiêu, nội dung chương trình Địa lí 10 ..................................................... 38 1.3.1. Mục tiêu chương trình Địa lí 10 .............................................................. 38 1.3.2. Nội dung chương trình Địa lí 10 .............................................................. 38 1.3.3. Khả năng áp dụng dạy học phân hóa môn Địa lí 10 ................................ 40 1.4. Thực trạng việc tổ chức dạy học phân hóa trong môn Địa lí ở trường Trung học phổ thông ............................................................................................. 41 1.4.1. Mục đích, đối tượng, phương pháp điều tra ............................................ 41 1.4.2. Kết quả điều tra, khảo sát ........................................................................ 42 1.4.3. Những vấn đề cần giải quyết và các giải pháp ........................................ 51 Tiểu kết chương 1 .................................................................................................. 53 CHƯƠNG 2. THIẾT KẾ QUY TRÌNH VÀ CÁCH THỨC TỔ CHỨC DẠY HỌC PHÂN HOÁ TRONG MÔN ĐỊA LÍ 10 Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG ..................................................................................................................... 54 2.1. Nguyên tắc và yêu cầu đối với việc tổ chức dạy học phân hoá trong môn Địa lí 10 ở trường Trung học phổ thông ............................................................... 54 2.1.1. Nguyên tắc dạy học phân hoá môn Địa lí 10 ở trường Trung học phổ thông .................................................................................................................. 54 2.1.2. Yêu cầu đối với việc tổ chức dạy học phân hoá trong môn Địa lí 10 ở trường Trung học phổ thông .............................................................................. 58 2.2. Quy trình tổ chức dạy học phân hóa trong môn Địa lí 10 ở trường Trung học phổ thông ........................................................................................................ 64 2.2.1. Giai đoạn tìm hiểu và nhận diện học sinh ............................................... 65 2.2.2. Giai đoạn lập kế hoạch và tổ chức dạy học phân hóa .............................. 70 2.2.3. Đánh giá điều chỉnh, cải tiến ................................................................... 99 2.3. Thiết kế và tổ chức dạy học phân hóa một số bài học trong môn Địa lí 10 Trung học phổ thông ............................................................................................. 102 2.3.1. Thiết kế giáo án Bài 16. Sóng. Thủy triều. Dòng biển .......................... 102 2.3.2. Thiết kế giáo án Bài 24, Địa lí 10 (Phụ lục 9). ........................................... 112 2.3.3. Thiết kế giáo án Bài 36, Địa lí 10 (Phụ lục 10). .................................... 112 Tiểu kết chương 2 ................................................................................................ 113 CHƯƠNG 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ........................................................... 114 3.1.Mục đích của thực nghiệm sư phạm .............................................................. 114 3.2. Đối tượng, địa bàn, thời gian thực nghiệm ................................................... 114 3.3. Nội dung và tiến trình thực nghiệm .............................................................. 117 3.3.1. Nội dung thực nghiệm ........................................................................... 117 3.3.2.Tiến trình thực nghiệm ........................................................................... 117 3.4. Tiêu chí và thang đo kết quả thực nghiệm ................................................... 121 3.5. Phương pháp phân tích số liệu ..................................................................... 123 3.6. Kết quả nghiên cứu ....................................................................................... 125 3.6.1. Kết quả đánh giá định lượng .................................................................. 125 3.6.2. Kết quả đánh giá định tính ..................................................................... 137 Tiểu kết chương 3 ................................................................................................ 146 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ......................................................................... 147 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ DHPH ĐC GV GD&ĐT HS KT-XH KT, ĐG NLNT PCHT PPDH SGK THPT THCS TN Trường Nguyễn Tất Thành : Dạy học phân hóa : Đối chứng : Giáo viên : Giáo dục và đào tạo : Học sinh : Kinh tế - xã hội : Kiểm tra, đánh giá : Năng lực nhận thức : Phong cách học tập : Phương pháp dạy học : Sách giáo khoa : Trung học phổ thông : Trung học cơ sở : Thực nghiệm : Trường THCS&THPT Nguyễn Tất Thành DANH MỤC CÁC BẢNG TT Tên bảng Trang Bảng 1.1. Các thế mạnh tư duy của tám kiểu trí tuệ ................................................. 26 Bảng 1.2. Các PPDH, hình thức dạy học phù hợp với các thế mạnh trí tuệ ............. 28 Bảng 1.3. Tổng hợp điểm kiểm tra kiến thức nền môn Địa lí đầu năm học của HS lớp TN ................................................................................................ 43 Bảng 1.4. Kết quả điều tra PCHT của HS các lớp TN .............................................. 44 Bảng 1.5. Kết quả điều tra về mức độ phân hóa của chương trình môn Địa lí ......... 47 Bảng 1.6. Kết quả điều tra mức độ sử dụng một số PPDH của GV ......................... 49 Bảng 2.1. Các phương án về sản phẩm học tập của dự án “Phát triển đô thị bền vững”, Bài 24, Địa lí 10 ........................................................................... 62 Bảng 2.2. Tổng hợp điểm tổng kết môn Địa lí lớp 9 của HS các lớp TN và ĐC ..... 66 Bảng 2.3. Các động từ chỉ hành vi diễn đạt mục tiêu dạy học theo Thang mức độ nhận thức của Bloom ............................................................................... 71 Bảng 2.4. Phương tiện dạy học phù hợp với từng kiểu trí tuệ .................................. 89 Bảng 3.1. Danh sách các trường dạy TN và ĐC giai đoạn TN Ứng dụng .............. 114 Bảng 3.2. Danh sách các bài TN trong chương trình Địa lí 10 ............................... 116 Bảng 3.3. Phân loại HS các lớp TN theo đặc điểm trí tuệ ...................................... 118 Bảng 3.4. Phân loại HS các lớp TN theo PCHT ..................................................... 119 Bảng 3.5. Danh mục các sản phẩm học tập để đánh giá trí tuệ của học sinh ......... 122 Bảng 3.6. Tổng hợp kết quả điểm kiểm tra của HS tham gia TN Thăm dò ........... 125 Bảng 3.7. Kết quả phân tích số liệu TN Thăm dò ................................................... 125 Bảng 3.8. Tổng hợp kết quả điểm kiểm tra của HS tham gia TN Tác động ........... 127 Bảng 3.9. Kết quả phân tích số liệu TN Tác động .................................................. 127 Bảng 3.10. Tổng hợp kết quả điểm kiểm tra của HS tham gia TN DHPH theo PCHT (Bài 16, Địa lí 10) ....................................................................... 129 Bảng 3.11. Kết quả phân tích số liệu TN DHPH theo PCHT của HS .................... 130 Bảng 3.12. Tổng hợp kết quả điểm kiểm tra của HS tham gia TN DHPH theo NLNT (Bài 24, Địa lí 10) ...................................................................... 131 Bảng 3.13. Kết quả phân tích số liệu TN DHPH theo NLNT (Bài 24, Địa lí 10) .. 133 Bảng 3.14. Tổng hợp kết quả điểm kiểm tra của HS tham gia TN DHPH theo đặc điểm trí tuệ của HS (Bài 36, Địa lí 10) ........................................... 134 Bảng 3.15. Kết quả phân tích số liệu TN DHPH theo đặc điểm trí tuệ của HS (Bài 36, Địa lí 10) .................................................................................. 135 DANH MỤC CÁC HÌNH TT Tên hình Trang Hình 1.1. Biểu đồ kết quả điều tra GV về cách tiếp cận DHPH ............................... 46 Hình 2.1. Sản phẩm học tập thể hiện vai trò của ngành GTVT, HS lớp 10D3, Trường Nguyễn Tất Thành ...................................................................... 59 Hình 2.2. Quy trình tổ chức dạy học phân hóa ......................................................... 64 Hình 2.3. Sản phẩm học tập của nhóm HS có thế mạnh trí tuệ hình thể-động năng, lớp 10A7, Trường THPT A Phủ Lý (điểm tổng kết môn Địa lí lớp 9 và Học kì I lớp 10 dưới 7,0). .......................................................... 74 Hình 2.4. Sản phẩm học tập của nhóm HS có thế mạnh trí tuệ hình thể-động năng, lớp 10D3, Trường Nguyễn Tất Thành (điểm tổng kết môn Địa lí lớp 9 và Học kì I lớp 10 trên 8,5). ........................................................ 74 Hình 2.5. Sản phẩm học tập của HS có thế mạnh trí tuệ không gian, lớp 10C1 THPT Đông Hiếu ..................................................................................... 80 Hình 2.6. Tài liệu học tập dành cho các nhóm HS có PCHT khác nhau .................. 82 Hình 2.7. Các sản phẩm học tập của HS được sử dụng làm tài liệu học tập ............ 90 Hình 2.8. Các sản phẩm học tập của HS lớp 10D3, Trường Nguyễn Tất Thành. .... 95 Hình 3.1. Biểu đồ điểm trung bình  độ lệch chuẩn của HS lớp ĐC và lớp TN tham gia TN Thăm dò ............................................................................ 125 Hình 3.2. Biểu đồ tỉ lệ % điểm của HS lớp ĐC và TN tham gia TN Thăm dò ...... 126 Hình 3.3. Biểu đồ điểm Trung bình  Độ lệch chuẩn của HS lớp ĐC và TN tham gia TN Tác động .................................................................................... 127 Hình 3.4. Biểu đồ tỉ lệ % điểm của HS lớp ĐC và TN tham gia TN Tác động ..... 128 Hình 3.5. Biểu đồ điểm Trung bình  Độ lệch chuẩn của HS lớp ĐC và TN tham gia TN DHPH theo PCHT của HS ........................................................ 130 Hình 3.6. Biểu đồ tỉ lệ % điểm của HS lớp TN và ĐC tham gia TN DHPH theo PCHT của HS ........................................................................................ 131 Hình 3.7. Biểu đồ điểm Trung bình  Độ lệch chuẩn của HS lớp ĐC và TN tham gia TN DHPH theo NLNT (Bài 24, Địa lí 10) ...................................... 133 Hình 3.8. Biểu đồ tỉ lệ % điểm của HS lớp TN và ĐC tham gia TN DHPH theo NLNT (Bài 24, Địa lí 10) ...................................................................... 134 Hình 3.9. Biểu đồ điểm Trung bình  Độ lệch chuẩn của HS lớp ĐC và lớp TN tham gia TN DHPH theo đặc điểm trí tuệ của HS (Bài 36, Địa lí 10) .. 136 Hình 3.10. Biểu đồ tỉ lệ % điểm của HS lớp TN và ĐC tham gia TN DHPH theo đặc điểm trí tuệ của HS (Bài 36, Địa lí 10) ........................................... 136 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Sau 30 năm thực hiện chính sách Đổi mới, Việt Nam đã vượt qua nhiều khó khăn, thử thách và đã đạt được những thành tựu lớn về kinh tế-xã hội (KT-XH). Tuy nhiên, nền kinh tế nước ta vẫn chưa phát triển vững chắc, sức cạnh tranh chưa cao, tư tưởng, đạo đức, lối sống, đời sống văn hóa chưa chuyển biến mạnh mẽ. Để phát triển mạnh mẽ nền KT-XH, đất nước cần có lực lượng lao động trẻ năng động, tự tin, thấu hiểu điểm mạnh của bản thân, biết cách tự học, tự rèn luyện để thích ứng với sự biến đổi nhanh chóng của đời sống KT-XH hiện đại. Đó là một trong những nhiệm vụ quan trọng mà ngành Giáo dục và Đào tạo (GD&ĐT) phải đáp ứng. 1.2. Phát triển năng lực, thế mạnh của mỗi học sinh (HS) là yêu cầu tất yếu, mang tính quốc tế và đã được hoạch định khá rõ trong chiến lược giáo dục quốc gia của Việt Nam. Nghị quyết số 29 của Hội nghị Trung ương 8, khóa XI đã nhấn mạnh: “Đối với giáo dục phổ thông, tập trung phát triển trí tuệ, thể chất, hình thành phẩm chất, năng lực công dân, phát hiện và bồi dưỡng năng khiếu, định hướng nghề nghiệp cho HS”; “Đổi mới chương trình nhằm phát triển năng lực và phẩm chất người học” [3]. Chiến lược phát triển giáo dục của Bộ GD&ĐT Việt Nam, giai đoạn 2009- 2020 đã nêu rõ sự cần thiết phải quan tâm tới từng cá nhân người học: “Vì người học có những mong muốn, nhu cầu khác nhau, điều kiện sống và học tập khác biệt, giáo dục chỉ thực sự có hiệu quả nếu không đồng nhất với tất cả mọi đối tượng. Giáo dục phải chú trọng nhiều hơn đến cơ hội lựa chọn trong học tập cho mỗi người học. Các chương trình, giáo trình và các phương án tổ chức dạy học phải đa dạng hơn, tạo cơ hội cho mỗi người học những gì phù hợp với chuẩn mực chung nhưng gắn với nhu cầu, nguyện vọng và điều kiện học tập của mình...” [10]. Định hướng cơ bản của Chương trình giáo dục phổ thông mới (2017) là: “Chương trình giáo dục phổ thông bảo đảm phát triển phẩm chất và năng lực người học” [5]. Chương trình giáo dục phổ thông mới, trong đó có chương trình môn Địa lí 10 Trung học phổ thông (THPT) sẽ được xây dựng theo hướng tiếp cận năng lực. Có nghĩa là xuất phát từ các năng lực mà mỗi HS cần có trong cuộc sống và kết quả cuối cùng phải đạt được các năng lực ấy. Theo đó nội dung, phương 2 pháp dạy học (PPDH) và kiểm tra, đánh giá (KT, ĐG) môn Địa lí đều phải hướng tới các năng lực chung như: năng lực tự chủ và tự học; năng lực giao tiếp và hợp tác; năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo;... đồng thời phải có các năng lực đặc thù môn Địa lí như: năng lực nhận thức thế giới theo quan điểm không gian; năng lực giải thích các hiện tượng, sự vật địa lí; năng lực liên hệ thực tiễn;... [5]. 1.3. Thực tiễn dạy học hiện nay ở trường THPT vẫn còn tình trạng giáo viên (GV) chưa quan tâm tới sự khác biệt của HS về năng lực nhận thức (NLNT), phong cách học tập (PCHT), đặc điểm trí tuệ, động cơ học tập, nhân cách, thể chất,... GV thường thiết kế hoạt động dạy học đồng loạt cho tất cả HS trong lớp làm nảy sinh nhiều mâu thuẫn và hạn chế kết quả dạy học. HS có trình độ trung bình bị quá tải về kiến thức, trong khi HS khá, giỏi không có cơ hội tìm hiểu sâu hơn kiến thức của bài học. Khi GV chỉ tập trung đánh giá HS thông qua 2 kiểu trí tuệ là trí tuệ ngôn ngữ và trí tuệ logic-toán thì các em có thiên hướng học tập thông qua âm nhạc, hình thể-động năng, nội tâm đã bị bỏ rơi trong lớp học. Dạy học phân hóa (DHPH) trong môn Địa lí cho phép GV lập kế hoạch dạy học một cách có chủ đích và hệ thống nhằm phát huy tối đa tiềm năng sẵn có của mỗi HS về NLNT, kiểu trí tuệ, PCHT và hứng thú học tập. Tổ chức DHPH hướng GV tới việc điều chỉnh PPDH, hình thức tổ chức dạy học, KT, ĐG, phù hợp với từng cá nhân HS giúp các em hứng thú học tập và tiến bộ mỗi ngày. Xuất phát từ những lí do trên, tác giả chọn đề tài nghiên cứu: “Tổ chức dạy học phân hoá trong môn Địa lí 10 ở trường Trung học phổ thông” với mong muốn góp phần nâng cao chất lượng dạy và học môn Địa lí ở trường THPT. 2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục tiêu nghiên cứu Đề xuất quy trình và cách thức tổ chức DHPH trong môn Địa lí 10 THPT nhằm phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo, phát triển năng lực của HS trong học tập, góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Địa lí ở trường phổ thông. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu cơ sở lí luận và thực tiễn của tổ chức DHPH trong môn Địa lí 10 ở trường THPT. 3 - Xác định các nguyên tắc và yêu cầu của việc tổ chức DHPH trong môn Địa lí 10 ở trường THPT. - Xây dựng quy trình tổ chức DHPH trong môn Địa lí 10 THPT. - Thiết kế và tổ chức DHPH một số bài thuộc chương trình Địa lí 10 THPT. - Tiến hành thực nghiệm sư phạm để đánh giá tính khả thi và hiệu quả của đề tài nghiên cứu. - Đưa ra kết luận và khuyến nghị đối với việc tổ chức DHPH ở trường THPT. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Nghiên cứu quy trình và cách thức tổ chức DHPH trong môn Địa lí 10 THPT. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Về nội dung nghiên cứu: Đề tài tập trung nghiên cứu về tổ chức DHPH trong môn Địa lí 10 THPT theo ba cách tiếp cận: DHPH theo NLNT; DHPH theo PCHT của Neil Fleming và DHPH theo đặc điểm trí tuệ của HS (Thuyết đa trí tuệ của Gardner). - Về địa bàn nghiên cứu: Đề tài tiến hành khảo sát GV và HS tại 8 tỉnh (thành phố): Quảng Ninh, Hà Nội, Hà Nam, Nam Định, Thanh Hóa, Nghệ An, Đồng Nai Tây Ninh. Triển khai thực nghiệm (TN) tại 04 trường: THPT Chuyên Hạ Long (tỉnh Quảng Ninh), THCS&THPT Nguyễn Tất Thành (Hà Nội), THPT A Phủ Lý (tỉnh Hà Nam), THPT Đông Hiếu (tỉnh Nghệ An). - Đối tượng TN: TN được tiến hành ở 13 lớp, chia làm 3 giai đoạn với quy mô 528 HS (đối chứng (ĐC) ở 13 lớp với 528 HS). 4. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu 4.1. Quan điểm nghiên cứu - Quan điểm hệ thống-cấu trúc: Quá trình nghiên cứu về DHPH không xem xét sự vật, hiện tư