Luận án Vai trò của ASEAN trong tiến trình hợp tác và liên kết khu vực ở Đông Á

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NGOẠI GIAO HỌC VIỆN NGOẠI GIAO Tôn Thị Ngọc Hương VAI TRÒ CỦA ASEAN TRONG TIẾN TRÌNH HỢP TÁC VÀ LIÊN KẾT KHU VỰC Ở ĐÔNG Á LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH QUAN HỆ QUỐC TẾ MÃ SỐ: 62 31 02 06 Hà Nội - 2015 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NGOẠI GIAO HỌC VIỆN NGOẠI GIAO Tôn Thị Ngọc Hương VAI TRÒ CỦA ASEAN TRONG TIẾN TRÌNH HỢP TÁC VÀ LIÊN KẾT KHU VỰC Ở ĐÔNG Á Chuyên ngành : Quan hệ quốc tế Mã số : 62 31 02 06 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÀNH QUAN HỆ QUỐC TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. GS TS Nguyễn Thái Yên Hương Hà Nội - 2015 LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan luận án “Vai trò của ASEAN trong tiến trình hợp tác và liên kết khu vực Đông Á” là công trình nghiên cứu của tôi. Các nội dung nghiên cứu và kết quả được trình bày trong luận án là trung thực và chưa từng được công bố. Hà Nội, ngày 30 tháng 07 năm 2015 Tác giả luận án Tôn Thị Ngọc Hương LỜI CẢM ƠN Trước hết, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến GS. TS. Nguyễn Thái Yên Hươngvề những lời chỉ bảo, hướng dẫn cũng như sự động viên hết sức chân tình và sâu sắc đối với tôi trong suốt quá trình viết Luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn những ý kiến đóng góp quý báu và có giá trị của các nhà khoa học qua những buổi thảo luận ở Bộ môn của các nhà khoa học qua những buổi thảo luận ở Bộ môn. Đồng thời tôi xin cảm ơn đến Lãnh đạo và các đồng nghiệp tại Vụ ASEAN, Bộ Ngoại giao và Đại sứ quán Việt Nam tại Malaysia đã tạo điều kiện để tôi vừa hoàn thành nhiệm vụ chuyên môn được giao, vừa thực hiện được luận án. Tôi xin được gửi lời cảm ơn đến Ban giám đốc Học viện Ngoại giao và Lãnh đạo Khoa Đào tạo sau Đại học đã tạo mọi điều kiện thuận lợi cho quá trình học tập và nghiên cứu của tôi. Lòng tri ân sâu sắc nhất của tôi xin được gửi đến Bố Mẹ, người thân đã không ngừng động viên, giúp đỡ, quan tâm, chăm sóc, kể cả đóng góp ý kiến giúp tôi có cái nhìn hoàn thiện hơn, đầy đủ hơn trong quá trình làm luận án.. Tác giả luận án Tôn Thị Ngọc Hương DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT STT Từ viết tắt Tên Tiếng Anh Tên Tiếng Việt 1. AEC ASEAN Economic Community Cộng đồng Kinh tế ASEAN 2. ADMM+ ASEAN Defence Ministerial Meeting Plus Hội nghị Bộ trưởng Quốc phòng ASEAN mở rộng 3. ADB The Asian Development Bank Ngân hàng Phát triển châu Á 4. AFTA ASEAN Free Trade Area Hiệp định Khu vực Mậu dịch Tự do đa phương của ASEAN 5. APEC Asia Pacific Economic Cooperation Forum Diễn đàn hợp tác kinh tế châu Á – Thái Bình Dương 6. ARF ASEAN Regional Forum Diễn đàn khu vực ASEAN 7. ASA Association of Southeast Asia Hiệp hội Đông Nam Á 8. ASEM Asia Europe Meeting Hội nghị Á-Âu 9. ASEAN+1 ASEAN plus One Hợp tác ASEAN và từng bên đối thoại 10. ASEAN+3 ASEAN plus Three Hợp tác ASEAN và Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc 11. ASEAN+6 ASEAN Plus Six Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Ấn Độ, Australia và Niu Di-lân 12. ASPAC Asian and Pacific Coucil Hội đồng châu Á và Thái Bình Dương 13. CEPEA Comprehensive Economic Partnership in East Asia Đối tác kinh tế toàn diện Đông Á 14. CLMV Cambodia, Laos, Myanmar, Vietnam Nhóm các nước Campuchia, Lào, Myanmar và Việt Nam 15. COC Code of Conduct in the South China Sea Bộ quy tắc ứng xử trên Biển Đông 16. DOC Declaration of Conduct of Parties in the South China Sea Tuyên bố về Ứng cử của các bên trên Biển Đông 17. Eac East Asian community cộng đồng Đông Á 18. EAFTA East Asia Free Trade Area Khu vực mậu dịch tự do Đông Á 19. EAS East Asia Summit Hội nghị cấp cao Đông Á 20. EAEC/EAEG East Asian Economic Group/Caucus Nhóm kinh tế Đông Á 21. EU European Union Liên minh châu Âu 22. FTA Free Trade Agreement Hiệp định Thương mại tự do 23. IMF International Monetary Fund Qũy Tiền tệ quốc tế 24. IAI Initiative for ASEAN Integration Sáng kiến Liên kết ASEAN 25. MERCOSUR Mercado Comun del Sur Cộng đồng các quốc gia Nam Mỹ 26. NATO North Atlantic Treaty Organization Hiệp ước Quân sự Bắc Đại Tây Dương 27. RCEP Regional Comprehensive Economic Partnership Đối tác kinh tế toàn diện khu vực 28. SEATO South East Asia Treaty Organization Khối Hiệp ước Đông Nam Á 29. SEANWFZ Southeast Asia Nuclear Weapons Free Zone Hiệp ước Khu vực Đông Nam Á không có vũ khí hạt nhân 30. TAC Treaty of Amity and Cooperation Hiệp ước thân thiện và hợp tác 31. TPP Trans Pacific Partnership Đối tác xuyên Thái Bình Dương 32. USD United States dollar Đồng đô la Mỹ 33. ZOPFAN Zone of Peace, Freedom and Neutrality Tuyên bố về Khu vực Hòa bình, Tự do và Trung lập MỤC LỤC MỞ ĐẦU ....................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1: VẤN ĐỀ LIÊN KẾT KHU VỰC TRONG QUAN HỆ ...... 19 QUỐC TẾ - LÝ THUYẾT VÀ THỰC TIỄN Ở ĐÔNG Á ....................... 19 1.1. Lý thuyết về liên kết khu vực .......................................................... 19 1.1.1. Khái niệm .................................................................................... 19 1.1.2. Các hình thức liên kết kinh tế ..................................................... 21 1.2. Các luận điểm chính về liên kết và hợp tác khu vực trong lý thuyết quan hệ quốc tế ....................................................................................... 23 1.2.1. Chủ nghĩa tự do .......................................................................... 23 1.2.2. Chủ nghĩa Kiến tạo ..................................................................... 29 1.2.3. Chủ nghĩa khu vực mới .............................................................. 33 1.3 Lý luận về vai trò của các nước vừa và nhỏ trong quan hệ quốc tế 36 1.4 Thực tiễn hợp tác và liên kết khu vực Đông Á từ sau Chiến tranh thế giới thứ Haiđến nay .......................................................................... 40 1.4.1 Thực tiễn hợp tác khu vực trước 1997 ......................................... 40 1.4.2. Hợp tác và liên kết khu vực giai đoạn sau Chiến tranh Lạnh .... 42 1.4.3. Các khuôn khổ hợp tác do ASEAN khởi xướng ......................... 43 1.4.4. APEC .......................................................................................... 45 1.4.5. ASEM .......................................................................................... 48 1.4.6. Đối tác xuyên Thái Bình Dương (TPP) ...................................... 49 1.5 Một số đặc điểm chung của các xu hướng liên kết khu vực ở Đông Á .................................................................................................................. 50 1.6 Thuận lợi và thách thức của xu hướng gia tăng liên kết ở khu vực 52 1.6.1.Thuận lợi...................................................................................... 52 1.6.2 Hạn chế và thách thức ................................................................. 54 Tiểu kết: ...................................................................................................... 57 CHƯƠNG 2: QUÁ TRÌNH ASEAN TẠO DỰNG VAI TRÒ TRONG .. 59 LIÊN KẾT KHU VỰC Ở ĐÔNG Á .......................................................... 59 2.1 Chính sách của ASEAN đối với liên kết khu vực ............................ 59 2.2 Các nhân tố giúp ASEAN phát huy vai trò ở khu vực .................... 67 2.2.1. Điều kiện khách quan ................................................................. 67 2.2.2. Năng lực của ASEAN ................................................................. 69 2.3 Đóng góp của ASEAN trong thúc đẩy liên kết khu vực .................. 74 2.3.1. Củng cố hợp tác nội khối, thúc đẩy liên kết khu vực ở Đông Nam Á ............................................................................................................ 74 2.3.1.1. Giai đoạn đầu mới thành lập từ 1967-1999đến khi hoàn tất mở rộng thành viên .................................................................................. 74 2.3.1.2. Đẩy mạnh hợp tác và liên kết sau khi hoàn tất mở rộng thành viên từ 1999-2003 .............................................................................. 78 2.3.1.3. Xây dựng Cộng đồng ASEAN ................................................. 81 2.3.2. Mở rộng quan hệ đối ngoại, phát huy vai trò trong thúc đẩy hợp tác Đông Á ............................................................................................ 84 2.3.3. Vai trò tích cực của ASEAN trong thúc đẩy liên kết khu vực ở Đông Á .................................................................................................. 85 2.3.3.1. Ý tưởng ban đầu về Khối kinh tế Đông Á (EAEC) .................. 85 2.3.3.2Thúc đẩy hình thành và phát triển hai cơ chế chuyên biệt về hợp tác Đông Á là ASEAN+3 và EAS ........................................................ 85 2.3.4.Tạo dựng và thúc đẩy các cơ chế hợp tác về an ninh, các chuẩn mực ứng xử ........................................................................................... 93 2.3.5. Vai trò trong thúc đẩy liên kết kinh tế Đông Á ........................... 95 2.4 Quan điểm của cácnước lớn vềvai trò của ASEANtrong cấu trúc hợp tác khu vực Đông Á ....................................................................... 100 2.5Tác động của các nước lớn đến vai trò của ASEAN ....................... 106 2.6 Hạn chế của ASEAN trong thúc đẩy liên kết khu vực .................. 108 Tiểu kết: .................................................................................................... 110 CHƯƠNG 3: TRIỂN VỌNG VAI TRÒ CỦA ASEAN TRONG LIÊN KẾT VÀ HỢP TÁC ĐÔNG Á – KIẾN NGHỊ CHÍNH SÁCH ĐỐI VỚIVIỆT NAM ........................................................................................ 113 3.1. Triển vọng vai trò của ASEAN trong tiến trình liên kết và hợp tác ở Đông Á sau 2015................................................................................. 113 3.1.1. Triển vọng hợp tác và liên kết Đông Á đến 2025 ...................... 113 3.1.2. Dự báo vai trò của ASEAN ....................................................... 115 3.1.2.1. Các thách thức mà ASEAN phải đối mặt trong tiến trình liên kết Đông Á ....................................................................................... 115 3.1.2.2 Triển vọng vai trò của ASEAN trong tiến trình liên kết và hợp tác ở Đông Á sau 2015 ..................................................................... 118 3.2 Kiến nghị chính sách đối với Việt Nam .......................................... 121 3.2.1. Khát quát về sự tham gia của Việt Nam trong ASEAN: ........... 121 3.2.1.1. Quyết định gia nhập ASEAN ................................................ 121 3.2.1.2. Quá trình tham gia ASEAN từ 1995-2015 ............................ 124 3.2.1.3. Lợi ích và hạn chế đối với Việt Nam khi tham gia ASEAN ... 128 3.2.2. Đóng góp của Việt Nam trong thúc đẩy liên kết khu vực Đông Á ............................................................................................................ 131 3.2.3. Kiến nghị chính sách đối với Việt Nam .................................... 136 3.2.3.1. ASEAN trong tổng thể chính sách đối ngoại của Việt Nam .. 136 3.2.3.2. Định hướng tham gia liên kết khu vực Đông Á, thúc đẩy vai trò của ASEAN ....................................................................................... 139 Tiểu kết: .................................................................................................... 146 KẾT LUẬN ............................................................................................... 148 DANH MỤC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ .............. 152 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................. 153 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Được đánh giá là một trong những khu vực phát triển năng động nhất thế giới, Đông Á, hay rộng hơn là châu Á-Thái Bình Dương, là nơi hội tụ nhiều nền kinh tế lớn và đang nổi lên của thế giới, có vị trí địa chiến lược quan trọng, nơi đan xen lợi ích của các cường quốc. Trong những thập niên đầu của thế kỷ XXI, Đông Á đang chứng kiến những biến chuyển nhanh chóng, mở ra những cơ hội mới song cũng đặt ra những thách thức không nhỏ cho các quốc gia trong khu vực. Cùng với xu thế toàn cầu hóa, liên kết khu vực ở Đông Á được đẩy mạnh, đặc biệt kể từ sau cuộc khủng hoảng tài chính năm 1997, khi các quốc gia nhận thấy sự cần thiết phải gắn kết chặt chẽ hơn nhằm ứng phó với hậu quả của khủng hoảng cũng như ngăn ngừa hữu hiệu các nguy cơ khủng hoảng trong tương lai. Sự gia tăng nhu cầu lợi ích cả về chính trị và kinh tế đã thúc đẩy việc hình thành và phát triển nhiều cơ chế và khuôn khổ tạo điều kiện thúc đẩy đối thoại và hợp tác giữa các quốc gia trong khu vực. Có lẽ ít có nơi nào trên thế giới lại tồn tại nhiều diễn đàn, cơ chế hợp tác đan xen, với nhiều tầng nấc và phạm vi khác nhau như ở Đông Á. Bên cạnh một loạt các cơ chế do ASEAN khởi xướng và chủ trì như ASEAN+1, ASEAN+3, EAS, ARF, ADMM+, còn có các khuôn khổ quan trọng khác như APEC, ASEM, với mộtđiểm chung là đều có sự tham gia của hầu hết các cường quốc trong và ngoài khu vực. Tất cả những cơ chế này tạo nên không gian chung để các nước tăng cường đối thoại, xây dựng lòng tin, thúc đẩy hợp tác trên những lĩnh vực có lợi ích, đồng thời chia sẻ quan điểm về các khác biệt, và tìm hướng giải quyết các tranh chấp, nếu có. Trong bối cảnh xu thế hợp tác và liên kết ở Đông Á ngày càng phát triển và mở rộng, nổi lên vai trò được chú ý của ASEAN. Từ một xuất phát điểm khiêm tốn, ASEAN đã có những đóng góp được ghi nhận trong việc thúc đẩy hợp tác, đối thoại và liên kết không chỉ ở Đông Nam Á mà ở cả khu vực Đông Á và Thái Bình Dương. Nhìn vào mạng lưới hợp tác đa phương ở khu vực, dễ dàng 2 nhận thấy các cơ chế bắt đầu bằng chữ “ASEAN” xuất hiện khá thường xuyên, với sự tham dự của nhiều đối tác khác nhau, trong đó có nhiều nước lớn như Mỹ, Trung Quốc, Nga, Nhật Bản, EU, Ấn Độ v.v. Mặc dù hiệu quả của các khuôn khổ hợp tác này còn nhận được những đánh giá khác nhau, không thể phủ nhận các diễn đàn do ASEAN khởi xướng đã tồn tại và tiếp tục được mở rộng, vẫn thu hút được sự tham dự đông đảo và thường xuyên của các nước, nhất là các nước lớn. Việc nghiên cứu về vai trò của ASEAN trong các tiến trình hợp tác và liên kết ở Đông Á có ý nghĩa quan trọng giúp xác định năng lực và vị trí thực sự của tổ chức này ở khu vực, qua đó, làm cơ sở cho việc định hướng chính sách phù hợp của Việt Nam khi đã là thành viên ASEAN ở môi trường có tác động trực tiếp đến an ninh và phát triển của Việt Nam như Đông Á. Về lý luận, nếu khẳng định được vai trò của ASEAN trong thúc đẩy liên kết khu vực sẽ giúp củng cố thêm luận điểm của các nhà lý luận theo chủ nghĩa kiến tạo về khái niệm bản sắc chung cũng như quá trình hình thành các chuẩn mực trong việc tạo dựng thể chế hợp tác ở khu vực. Bên cạnh đó, nếu như vai trò của ASEAN trong liên kết khu vực được khẳng định qua nghiên cứu của luận án sẽ đóng góp vào các nghiên cứu về vai trò ngày càng gia tăng của các nước vừa và nhỏ trong quan hệ quốc tế. Chính vì vậy, tác giả đã quyết định chọn đề tài “Vai trò của ASEAN trong tiến trình hợp tác và liên kết khu vực ở Đông Á.” làm luận án tốt nghiệp tiến sĩ chuyên ngành Quan hệ Quốc tế sau thời gian làm nghiên cứu sinh tại Học viện Ngoại giao. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Cho đến nay đã có nhiều công trình nghiên cứu trong nước và ngòai nước về chủ nghĩa khu vực và liên kết khu vực nói chung và Đông Á. Tuy nhiên mỗi công trình đã công bố đều có mục tiêu nghiên cứu riêng, để triển khai nghiên cứu vấn đề được nêu là đề tài luận án, có thể tóm tắt tình hình nghiên cứu như sau: 2.1. Các công trình nghiên cứu ngoài nước - Liên kết khu vực hay các khái niệm tương đồng như chủ nghĩa khu vực, hợp tác đa phương ở châu Á cũng như Đông Á là chủ đề ngày càng thu hút sự 3 quan tâm nghiên cứu của các học giả trong và ngoài nước. Các công trình nghiên cứu ngoài nước đáng chú ý về vấn đề này có các cuốn sách của một số học giả chuyên nghiên cứu về Đông Á nhưRemapping East Asia: constructing a region, (Vẽ lại bản đồ Đông Á: xây dựng một khu vực) T. J. Pempel biên tập, Cornell University, Ithaca, NY 2005;East Asian Regionalism, (Chủ nghĩa khu vực Đông Á, NXB Routledge 2008) của Christopher M. Dent;East Asian Multilateralism, (Chủ nghĩa đa phương Đông Á, NXB Đại học Johns Hopkins, 2008, do Kent E. Calder và Francis Fukuyama biên tập. Asia’s new multilateralism: Cooperation, competition and searching for a community, (Chủ nghĩa đa phương mới ở châu Á: Hợp tác, cạnh tranh và tìm kiếm một cộng đồng) do Michael J. Green và Bates Gill biên tập, nhà xuất bản Columbia University, 2009;Regionalism in East Asia: why it has flourished since 2000 and how far it will go?, (Chủ nghĩa khu vực ở Đông Á: tại sao lại nảy nở kể từ 2000 và sẽ đi xa đến đâu?) Richard Pomfret, Nhà xuất bản World Scientific, 2010; Routledge Handbook on Asian Regionalism (Sổ tay Routledge về Chủ nghĩa khu vực châu Á - NXB Routledge) Mark Beeson và Richard Stubbs biên tập; Regional Integration in East Asia, (Liên kết khu vực ở Đông Á, NXB Đại học Liên Hợp Quốc 2013) do Satoshi Amako, Shunji Matsuoka và Kenji Horiuchi biên tập; Regionalism and Globalisation in East Asia, (Chủ nghĩa khu vực và Toàn cầu hóa ở Đông Á, NXB Palgrave Macmillan 2007, 2014) của Mark Beeson. Trong cuốn Remapping East Asia: constructing a region, T. J. Pempel biên tập, Cornell University, Ithaca, NY xuất bản 2005, các tác giả cho rằng hợp tác khu vực ở Đông Á đã chín muồi, và hợp tác không chỉ tập trung vào các hoạt động liên chính phủ, mà còn bao gồm hoạt động của các tập đoàn đa quốc gia, các tổ chức phi chính phủ và các nhân tố phi nhà nước khác. Tuy nhiên, cuốn sách chủ yếu mới dừng lại xem xét chủ yếu hai nhóm đối tượng là chính phủ và các tập đoàn/công ty, các tổ chức phi chính phủ mà hầu như chưa đề cập đến vai trò của các thiết chế đa phương đang hoạt động rất tích cực ở khu vực và trở thành động lực thúc đẩy hợp tác và liên kết Đông Á, trong đó có ASEAN và các 4 diễn đàn do ASEAN chủ trì. Cuốn Regionalism and globalization in East Asia: politics, security and economic development của Mark Beeson, Palgrave, Macmillan xuất bản 2007, đãđánh giá tương đối toàn diện về vị trí của Đông Á trong các xu thế khu vực hóa và toàn cầu hóa đang nổi trội, các tiến trình ẩn chứa đằng sau sự phát triển các mối quan hệ kinh tế và an ninh ở khu vực, đề cập khá rõ đến các thể chế hợp tác tại Đông Á như APEC, ASEAN, ASEAN+3, ARF và EAS, và dự báo về tương lai của Đông Á,đánh giá mặc dù còn những khiếm khuyết, xu thế liên kết là tất yếu ở Đông Á. Công trình này của Mark Beeson có thể đánh giá là một trong những nghiên cứu tổng hợp có giá trị nhất về liên kết khu vực ở Đông Á, song do xuất bản từ 2007 nên còn chưa cập nhật được những xu thế thay đổi gần đây ở khu vực, bên cạnh đó, chưa đi sâu phân tích về vai trò thực tế của ASEAN trong tổng thể tiến trình liên kết và hợp tác ở Đông Á. Trong cuốn “East Asian regionalism”, Christophe M. Dent, nhà xuất bản Routledge, 2008, tác giảđem đến một cách nhìn khá rộng về các góc độ của liên kết khu vực ở Đông Á, từ các tiến trình liên kết tài chính thông qua ASEAN+3, liên kết kinh tế thông qua các FTAs, sự gắn kết giữa các quốc gia thông qua hợp tác ứng phó với các vấn đề xuyên quốc gia, đến vai trò của một số tổ chức khu vực như ASEAN hoặc diễn đàn APEC v.v. Tuy nhiên, từ những phân tích qua các góc độ khác nhau này, Dent chưa tổng hợp được thành một nhận định chung về thực trạng hay dự báo về xu thế liên kết khu vực tương lai ở Đông Á, vai trò của ASEAN được nhìn nhận ở mức độ nhất định, còn đặt trong bối cảnh hẹp chỉ ở Đông Nam Á và chưa phân định rõ ASEAN với các cơ chế do ASEA